“We kunnen het toezicht op voedsel niet aan het bedrijfsleven overlaten”

Dat zegt journalist Marcel van Silfhout, schrijver van het recente boek Uitgebeend – hoe veilig is ons voedsel nog?

Een onafhankelijke en ook internationaal gerespecteerde hoeder over de veiligheid van ons voedsel. Dat was de Keuringsdienst van Waren tot 2003. Maar na een jarenlange CDA-lobby haalde het tweede kabinet Balkenende de dienst weg bij het ministerie van Volksgezondheid. Om het bij dat van Landbouw (dat later opging in Economische Zaken) onder te brengen, dat vooral oog heeft voor exportbelangen. Een litanie aan bezuinigingen en reorganisaties kwam er bovenop, waardoor de huidige Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) “tot op het bot is uitgehold”. Dat concludeert journalist Marcel van Silfhout in zijn recente boek Uitgebeend – hoe veilig is ons voedsel nog?. Er wordt onvoldoende gecontroleerd op bacteriële besmettingen, diergeneesmiddelen, hormonen, antibiotica, ontsmettingsmiddelen en chemische bestrijdingsmiddelen in ons voedsel.

Hoe veilig is ons voedsel nog in vergelijking met tien, vijftien jaar geleden?
“Een goeie vraag, maar moeilijk te beantwoorden. Het toezicht is zo uitgekleed en niet-functionerend, dat we het zicht kwijt zijn om die vraag te kunnen beantwoorden. De risico’s zijn zeker toegenomen. Of mensen in de praktijk ook echt zieker worden, is moeilijk te zeggen: we weten het niet, omdat het niet meer goed wordt onderzocht. Niet meten is niet weten, gissen is missen. Dat is het gevolg van beslissingen die vanaf de kabinetten Balkenende zijn genomen. Het idee was: het toezicht- en controlesysteem is niet meer nodig, we kunnen het wel aan het bedrijfsleven toevertrouwen.”

In hoeverre is dat een probleem?
“Dat is een megagroot probleem. Ik beschrijf in mijn boek voorbeelden van mensen die na het eten van met E.coli besmet vlees niet meer kunnen lopen, de ernstige gevolgen van salmonellabesmetting op zalm in 2012, de gevaren van antibioticaresistentie, vogelgriep, Q-koorts. De landbouw zit nu op een vulkaan die een keer explodeert. Dat kan zo niet langer, vanwege de volksgezondheid en daarmee paradoxaal genoeg ook vanwege de exportbelangen.”

Wat is de belangrijkste oorzaak van de problemen? Dat het voedselsysteem zo internationaal en mede daardoor ingewikkeld is geworden: hamburgers van vlees uit vier landen, zalm uit Noorwegen via Griekenland naar Nederland, paardenvlees uit alle hoeken en gaten en ga zo maar door? Of is het gebrek aan toezicht en controle het probleem?
“Allebei. We kunnen toezicht en controle niet aan het bedrijfsleven overlaten. NVWA is een totaal vermolmde organisatie. Die moet opnieuw van de grond af aan worden opgebouwd en volkomen los komen te staan van het ministerie van Economische Zaken. Terug naar het ministerie van Volksgezondheid is inmiddels ook een slecht idee: de ministers daar – eerst Klink en Hogervorst en nu Schippers – hebben zich helemaal niet ontfermd over volksgezondheid en voedsel, terwijl het tot hun kerntaken behoort.

“We hebben onafhankelijke deskundigen nodig, zowel generalisten als specialisten. Je moet kijken naar waar de grootste risico’s zitten en daar dan met expertise gaan kijken, met een koffertje met onderzoeksmateriaal. Fysiek dus, in plaats van zoals nu vooral gebeurt; vanachter een computer bekijken of bedrijven voldoen aan protocollen. Er is op dit moment geen tegenmacht meer die de kant van de consument en de volksgezondheid kiest.”

Kort na verschijning van je boek kwam de Onderzoeksraad voor Veiligheid met het rapport Risico in de vleesketen, waarin ook geconcludeerd wordt dat de veiligheid van het Nederlandse vlees niet gewaarborgd is. Een bevestiging van jouw bevindingen?
“Het is voor een groot deel déjà-vu, gesneden koek. Maar na tweederde van het rapport kwam ik ook nieuwe dingen tegen, waarvan ik van mijn stoel viel; het is eigenlijk nog erger dan gedacht. Neem de jaarlijkse vijftien miljoen ton slachtafval: een enorme handelsstroom waarvan niemand blijkt te weten waar die heengaat.”

Maar de aanbevelingen van de Onderzoeksraad zijn vervolgens nogal vaag. Er wordt bijvoorbeeld niet geadviseerd om de NVWA weer weg te halen bij het op exportbelang gerichte Economische Zaken. Misschien niet zo verwonderlijk want de voorzitter van de Onderzoeksraad, Tjibbe Joustra, was destijds als secretaris-generaal bij landbouw de drijvende kracht achter de ‘boerenoorlog’: de gewonnen strijd om de Keuringsdienst van Waren bij Landbouw onder te brengen.
“Bij de aanbevelingen had wel wat meer peper en zout gemogen. Er staat wel in dat er een scheiding moet komen tussen keuring en toezicht, zoals dat vroeger ook gebeurde, maar inderdaad niet dat de NVWA weg moet bij Landbouw. Ik herinner me dat ik in een zaaltje met oud-medewerkers van de Keuringsdienst van Waren zat toen bekend werd dat Tjibbe Joustra de vleessector ging onderzoeken: ‘Door de groot-commandeur van de boerenoorlog!’, werd er smalend geroepen.”

Wat is je advies aan consumenten?
“Meer bewustzijn, stemmen met de portemonnee. Ik koop zelf geen plofkip meer, alleen nog biologisch, het liefst van producenten uit de buurt. Biologisch vlees is niet per se altijd veiliger: biologische kippen kunnen soms zelfs vaker besmet zijn met salmonella, omdat ze meer buiten lopen. Toch denk ik dat biologische boeren beter bezig zijn omdat ze een bewustere bedrijfsvoering hebben. Ze zijn niet alleen bezig met zo goedkoop mogelijk produceren. Door meer verbinding met producenten krijgen we kortere en dus meer overzichtelijke ketens. Ook goed voor de werkgelegenheid en het vakmanschap. En daar wil ik best voor betalen.”