Bij boerderij Ruimzicht draait alles om de koe

In echte kringlooplandbouw werkt alles met elkaar samen. Afval bestaat niet, veevoer komt uit de buurt, ruige mest verbetert de bodem en de kalfjes mogen bij de koe. Boerderij Ruimzicht laat zien hoe dat er in de praktijk uitziet.

Gehuld in een schort en kaasmakersmutsje, begroet boerin Jara van Rooij de verslaggever en fotograaf die de varkens in de varkenspoel staan te bewonderen. “Hebben jullie nog even geduld? Ik maak het draaien van de kazen af. De planning loopt anders, want er is regen voor morgen aangekondigd en het gras moet nog naar binnen.” Een boerderij runnen betekent hard werken, dat is al snel duidelijk. Helemaal als het zo’n bijzondere boerderij is als het biologisch-dynamische Ruimzicht in het Achterhoekse Halle, die alles in dienst stelt van wat Jara ‘echte kringlooplandbouw’ noemt. “Dat is een systeem dat je tot het einde der tijden kunt volhouden zonder dat je de aarde uitput.”

Wat kringlooplandbouw écht betekent

Het grootste deel van de huidige landbouw werkt niet met kringlopen: het voer voor de veestapel wordt van ver gehaald en zorgt voor een teveel aan voedingsstoffen en dus een mestoverschot. Kringlooplandbouwers stemmen de omvang van hun veestapel af op wat hun gewassen opnemen aan meststoffen. Het probleem is alleen dat velen met de term ‘kringlooplandbouw’ aan de haal zijn gegaan. Zo maakte minister Schouten van landbouw (2017–2022) het tot de kern van haar beleid, maar omdat ze er tegelijk allerlei vervuilende landbouw onder schaarde, werd het nietszeggend. 

Vandaar dat Boerderij Ruimzicht uitgaat van echte kringlooplandbouw, zoals die onder woorden is gebracht door boer-onderzoeker Meino Smit in zijn proefschrift Naar een duurzame landbouw in 2040: “Voedselproductie voor de eigen bevolking, dus zo weinig mogelijk export en import. Geen verwarmde kassen en geen intensieve veehouderij. Hergebruik van alle reststromen van organisch materiaal. Geen of heel weinig gebruik van fossiele brandstoffen.”

Kleine veestapel

Ruimzicht bestaat uit een maatschap waarbij Jara van Rooij en Gerjo Koskamp de boerderij met vee, akkerbouw en kaasmakerij runnen. Twee andere ondernemers bestieren de tuinderij met groenten, fruit, kruiden en bloemen. Gerjo is de derde generatie die op deze plek boert en schakelde in de jaren negentig om naar biologisch-dynamisch. Jara is hier gebleven na haar stage voor Warmonderhof, de school voor biodynamische landbouw.

“De koeien spelen hier een hoofdrol,” vertelt Jara terwijl ze naar de stal loopt. Die is speciaal ontworpen omdat de koeien hier, anders dan bij de meeste andere (biologische) melkveebedrijven, hun hoorns mogen houden. Daarvoor hebben ze meer ruimte nodig. Het mengsel van stro en koeienmest uit de stal zorgt, samen met de biodynamische preparaten, voor een rijk en divers bodemleven – ook in de tuinderij. Omdat de meststoffen van de koeien in het stro worden gebonden, komt er veel minder ammoniak vrij dan bij de reguliere natte koeienmest die als drijfmest in het land wordt geïnjecteerd.
 
 De koeien lopen met hun kalfjes verderop in de met bomen en heggen omzoomde wei. “Ze kunnen het hele jaar door naar buiten, ook in de winter,” vertelt Jara. Vijf jaar geleden heeft Ruimzicht zijn veestapel gehalveerd – van zestig naar dertig koeien. Een erg klein aantal: een gemiddeld melkveebedrijf heeft tegenwoordig 118 koeien. Juist dat kleine aantal maakt die ‘echte kringlooplandbouw’ mogelijk: al het voer komt van eigen boerderij. Uitsluitend gras, dus geen krachtvoer in de vorm van soja, maïs of graan. “We verbouwen wel graan, maar dat is voor het stro in de stal. De meeste graankorrels worden tot meel gemalen voor biologische bakkers, een beetje graan gaat naar de kalfjes.”

Koe en kalf bij elkaar

Een ijzeren wet in de melkveehouderij is dat koeien kalfjes moeten krijgen, omdat ze anders geen melk geven. De kalfjes worden vervolgens snel weggehaald bij hun moeders – het gaat immers om de melkopbrengst. Tegelijkertijd betekent dat wel een pijnlijke scheiding tussen moeder en kind, die naar elkaars nabijheid verlangen, zoals alle zoogdieren. “Daarom hebben we besloten de kalfjes de eerste drie maanden bij de koeien te laten. Daar moet je honderd procent achter staan, want het is moeilijk te organiseren.” En het zorgt voor veel minder inkomsten: een kalf drinkt die eerste drie maanden 1500 liter melk. “Na drie maanden kunnen de kalfjes zonder melk en volledig op gras en ons eigen graan leven. Geleidelijk gaan ze dan weg bij hun moeder.”

“Minder energie gebruiken hoort ook bij kringloop­land­bouw”

De koeien op Ruimzicht leveren dus veel minder melk voor de verkoop. Maar dat heeft ook voordelen. “We hoeven nog maar één keer per dag te melken, in plaats van twee keer. Daardoor gebruiken we minder elektriciteit voor de melkmachines en ook voor koeling, want ’s ochtends na het melken verwerken Gerjo en ik de melk zelf. Minder energie gebruiken hoort ook bij kringlooplandbouw.”

Kaasmaken zonder verspilling

Jara loopt naar de kaasmakerij op het erf, waar ze alle melk verwerken. Via een trapje kom je in de kaaskelder, waar het stevig naar gefermenteerde zuivel ruikt. Op rijen houten planken liggen kazen in allerlei tinten, inclusief schimmel­lagen. Gerjo en Jara coaten hun kazen niet met plastic, maar laten een natuurlijke, eetbare korst groeien. “Het heeft twee jaar geduurd voordat we de daarvoor benodigde stabiele schimmelcultuur hadden. Tot die tijd moesten we handmatig ongewenste schimmels van de kazen verwijderen.” De kaas wordt verkocht in de eigen boerderijwinkel, andere winkels, restaurants en als ‘kaaspost’ via de webshop.
 

Ook de wei, het restproduct van het kaasmaken, wordt niet verspild, maar aan het koppeltje varkens gevoerd, dat verder leeft op groenafval van biologische winkels uit de buurt en doorgeschoten groenten van de tuinderij. Voor de varkens geldt hetzelfde als voor de koeien op boerderij Ruimzicht: uiteindelijk eindigen ze bij de slager. “Als stagiair bij Ruimzicht heb ik daar wel mee geworsteld,” vertelt Jara. “Dan was ik boos en verdrietig als een koe naar de slager ging.” Het zette haar aan het denken over wat het betekent om vlees en zuivel te eten. Haar conclusie: “Evenwichtige ecosystemen zonder dieren bestaan niet. De hele natuur is eten en gegeten worden, en dieren zijn daarin een onmisbaar onderdeel. Als je jezelf onderdeel maakt van dat systeem, dan is dat heel mooi. Met veganisme zet je jezelf als mens buiten de natuur.”

Het is wel belangrijk dat het aantal dieren afgestemd is op de draagkracht van de grond: met de 47 hectare land van Ruimzicht is de kringloop bijna rond. “Bijna, want eigenlijk zou de ontlasting en urine van onze klanten die groente, brood, kaas en zuivel eten, ook nog terug op het land moeten.”

Te veel droge jaren

Kun je genoeg verdienen met zo’n kleine veestapel? “Met de weersomstandigheden van tien jaar geleden kon het uit. Nu niet meer. Er zijn te veel droge jaren geweest, en 2023 en 2024 waren juist veel te nat – toen stond een belangrijk deel van ons land onder water,” vertelt Jara. Ruimzicht zit op de Achterhoekse zandgronden, een van de meest droogtegevoelige gebieden van Nederland. Te veel droogte betekent te weinig gras en dan moet er dus duur biologisch hooi worden ingekocht. Klimaatverandering maakt kringlooplandbouw hier lastiger. Vandaar dat Ruimzicht extra activiteiten als workshops, rondleidingen en maaltijden organiseert. “Niet alleen vanwege de inkomsten, maar ook omdat we onze boerderij willen delen met anderen. Veel mensen hebben te weinig contact met natuur en dieren: hier hebben ze de gelegenheid.”

Al met al betekent het wel keihard werken: zowel Jara als Gerjo werken wekelijks 80 tot 100 uur. “Wij zijn knettermoe,” erkent Gerjo, die zich op het eind van de rondleiding bij het gesprek voegt. “Maar de hele maatschappij lijdt onder het huidige systeem, wij niet alleen. Wij hebben als voordeel dat wij met iets heel moois bezig zijn. Vanmorgen stond ik even op het erf heerlijk te genieten van het uitzicht over de weilanden, de koeien in de verte. Dan voel je dat het klopt.”