Hoe landbouwbeleid tot natuurhaat leidt – over mest en bermfraude

Met mest wordt in Nederland massaal gefraudeerd, dat is al jaren bekend. Die fraude neemt steeds nieuwe vormen aan. Zo hebben we sinds kort de ‘bermfraude’ die ten koste gaat van zogenaamd snippergroen; de laatste ecologische strohalm op het Nederlandse platteland. Gaat het Europese landbouwbeleid de natuur een handje helpen?

‘Natuurinclusieve landbouw’ is tegenwoordig het nieuwe modewoord in officiële beleidskringen. Het betekent zoiets als: de landbouw zien als integraal onderdeel van het ecosysteem. Maar vanwege de diametraal tegenovergestelde werkelijkheid, begint dat woord een Orwelliaanse klank te krijgen. Al het beleid ten spijt gaat het in plaats van beter, almaar slechter met de biodiversiteit op het Nederlandse platteland. Met de steeds intensiever wordende landbouw als belangrijkste veroorzaker.

De natuur moet het tegenwoordig hebben van groen tussen de akkers en weilanden. ‘Snippergroen’, zoals bermen, akkerranden, bosjes en houtwallen. Dáár vinden spaarzame bloemen en vlinders nog wat leefruimte. Maar onlangs bleek dat ook dat snippergroen langzaam wordt opgeslorpt door de landbouw. Via ‘bermfraude’, een nieuw kandidaatwoord voor de Dikke van Dale. Bermfraude betekent: agrariërs die stiekem strookjes gemeenschapsgrond bij hun eigen land trekken, om zodoende meer mest kwijt te kunnen. Een Achterhoekse gemeente Berkelland had het in de gaten en stelde – letterlijk – paal en perk. Maar paaltjes lossen de oorzaken van de fraude niet op. Die liggen dieper.

Landhonger

Elk jaar moeten boeren opgeven hoeveel landbouwgrond ze in gebruik hebben. Het aantal bebouwde hectares bepaalt hoeveel Europese landbouwsubsidie ze krijgen én de hoeveelheid mest die ze op hun grond mogen uitrijden. Door groenstroken en bermen aanpalend aan hun eigen land in gebruik te nemen, hebben de boeren extra land en dus extra ruimte om mest uit te rijden. Vaak gebeurt dit zonder toestemming. Het brengt nog meer schade toe aan de natuur – houtwallen, bomen en struiken worden verwijderd, bloemen weggemaaid – maar dat is niet het enige. Het is ook fraude.

Volgens de gemeente Berkelland komt deze vorm van fraude voor op een oppervlakte van zo’n tweehonderd voetbalvelden. Een kwart van de boeren op haar grondgebied doet eraan mee. Het belang van de bermen is groter dan de oppervlakte suggereert; de langwerpige, smalle stroken vormen een onmisbare ecologische verbindingszone. Inmiddels treedt de Achterhoekse gemeente op tegen de frauderende boeren en schreef zij met buurgemeenten een brief aan de minister van landbouw. Daarin stellen de gemeenten bermfraude aan de kaak en wijzen ze op de perverse prikkel die het Europese landbouwbeleid veroorzaakt. Omdat de toegestane hoeveelheid mestafzet wordt berekend op basis van de hoeveelheid grond, ontstaat landhonger – ten koste van bomen, bosjes en bermen.

Sloten

De vraag is of deze landjepik en bermfraude ook elders in het land voorkomen. “We hebben wel de indruk”, zegt Volkert Vintgens van de Gelderse Milieufederatie. “Vooral op de zandgronden waar kavels niet worden omzoomd door sloten.” Hij laat het zien aan de hand van digitale kaarten op de website Boer & Bunder. Daar is per perceel exact aangegeven wat het agrarisch landgebruik is: grasland, snijmaïs, bieten, enzovoort. Als je vervolgens weet wat gemeentegrond is, dankzij bijvoorbeeld kadastrale kaarten, kom je al snel het oneigenlijke gebruik op het spoor. Vintgens laat door de hele provincie Gelderland percelen zien die oneigenlijk in gebruik zijn genomen: een vier meter breed stuk gemeentegrond in Beltrum, een groenstrook in Eibergen, schouwpaden langs de rivier De Berkel. Een stukje bos bij Baak met officiële natuurbestemming wordt als grasland gebruikt.

Het gebeurt, maar de meeste gemeenten hebben er geen zicht op. Veel gemeenten zullen ook geen zin hebben om het aan te kaarten, want het betekent mot met de boerenbelangenorganisatie LTO. “In de gemeente Berkelland waait nu eens een keer een andere wind”, vertelt Vintgens. “De ambtenaren die het in beeld hadden, vonden gehoor bij burgemeester en wethouders. Maar de LTO is wel heel boos.” De LTO vindt dat bewust besodemieteren niet kan en dat daartegen moet worden opgetreden. Maar déze werkwijze is volgens de belangenorganisatie vooral ingegeven door de praktijk: het is handig en makkelijk om even een stukje berm mee te maaien. Bovendien zijn de bloemen- en kruidenrijke bermen de boeren en tuinders een doorn in het oog, voegt de controlerende instantie Rijksdienst voor Ondernemend Nederland RVO eraan toe. Boeren maaien die bermen vanwege het ‘onkruid’ dat ze op hun akkers krijgen.

Satellietbeelden

De regelgeving stimuleert fraude, maar is ook nog eens nadelig voor boeren die van goede wil zijn. Iedere boer moet jaarlijks opgeven welk gewas ze op hoeveel land verbouwen. Die opgave wordt gecontroleerd aan de hand van EU-satellietbeelden. Boeren die bomen en houtwallen langs hun weilanden juist willen behouden, komen bedrogen uit. Als die satellieten registreren dat er op het weiland schaduw valt vanwege bomen of struiken, wordt de oppervlakte van dat schaduwdeel afgetrokken van het totaal aantal bewerkte hectares. Gevolg: de boer krijgt minder toeslag en er mag minder mest worden uitgereden. Het ligt voor de hand dat boeren dan de bijl zetten in bomen en struiken, om de maximale toeslagrechten te krijgen en maximale hoeveelheden mest te mogen uitrijden. Een ‘perverse prikkel om bomen te gaan haten’, volgens landschapsontwerper Mark Heebing in het vakblad Boerenbusiness.

Systematisch frauderen

De bermfraude staat niet op zichzelf. Al jarenlang wordt er systematisch en op grote schaal gefraudeerd met mest. Een rapport daarover in opdracht van het ministerie van Economische Zaken concludeerde in mei 2016 dat in een deel van de sector ‘op professionele wijze door verschillende schakels in de keten, waaronder agrarische ondernemers, intermediairs, adviseurs en mestverwerkers in gezamenlijkheid wordt gefraudeerd’. Het rapport werd om onduidelijke redenen tot voor kort geheim gehouden. Maar de massale omvang van de fraude – in Zuid-Nederland wordt tot zo’n 40 procent van de mest illegaal verhandeld – was al eerder publiekelijk bekend. Zie bijvoorbeeld het artikel dat al  in februari 2014 verscheen in dit blad.

De onderliggende oorzaak van de mest- en bermfraude – en daarmee de natuurvijandige landbouwpraktijk – is dat er in Nederland veel te veel beesten zijn in verhouding tot wat de bodem aankan. Dat geldt met name voor de intensieve varkens- en kippenhouderij, maar ook de melkveehouderij wordt steeds intensiever. Zo werd in 2015 het melkquotum afgeschaft, zonder dat er iets geregeld werd voor de extra overbemesting die de voorziene grotere melkveestapel ging veroorzaken. Ook de EU werd dat al te gortig. De voor Nederland extra soepele mestregels, de zogenaamde ‘derogatie’, dreigden in gevaar te komen. Door de daaropvolgende ingevoerde ‘fosfaatrechten’ – rechten die moeten beperken hoeveel mest er mag worden geproduceerd – liep het aantal dieren weer wat terug, maar het probleem blijft levensgroot.

Gemeenschappelijk Landbouwbeleid

Tijd voor een nieuw Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB). Nederlandse natuur- en milieuorganisaties riepen de EU onlangs op tot een landbouwbeleid dat de ‘transitie naar een ecologisch verantwoorde en veerkrachtige landbouw moet ondersteunen’. In theorie is het huidige Europese landbouwbeleid een beetje groen. Maar niet de praktijk, concludeerde de Europese Commissie onlangs zelf, naar aanleiding van een rapport van de Europese Rekenkamer. Her en der in Spanje, Schotland, Oostenrijk en Duitsland zorgen sommige maatregelen voor ietsje meer biodiversiteit, maar voor de rest is dat groene beleid een wassen neus.

Dat moet anders, vanaf 2020, als de nieuwe ronde van het GLB ingaat. Zowel in Brussel als in de EU-lidstaten wordt daar al volop over gediscussieerd. Maar hoe? Toen het huidige GLB – sinds 2015 van kracht – werd voorbereid, zaten aanvankelijk ook de nodige natuurvriendelijke maatregelen in de voorstellen van de Europese Commissie. Die sneuvelden allemaal in de onderhandelingen aan de EU-ministerstafel, onder druk van de gevestigde landbouwbelangen. Hoe te voorkomen dat ook het nieuwe Europese landbouwbeleid vooral natuuronvriendelijk wordt?

Volgens Natasja Oerlemans van het Wereldnatuurfonds (WNF) moeten meer mensen gaan inzien dat landbouw een belangrijke veroorzaker is van verlies aan biodiversiteit. Maar dat die landbouw tegelijkertijd onderdeel is van de oplossing: de natuur is nodig om voldoende voedsel te produceren. “Vanuit deze kennis hopen we dat meer mensen uitspreken dat het anders moet. Dat we willen dat ons maatschappelijk geld beter wordt besteed. Zodat het GLB en de bijbehorende subsidies worden ingezet voor een transitie naar een duurzame landbouw.”

Papierwinkel

Volgens voedselbosboer Wouter van Eck moeten we niet alleen met de vinger naar Brussel wijzen. Ook onze eigen Nederlandse overheid zit de vergroening onnodig in de weg. Van Eck heeft dat zelf aan den lijve ervaren. Sinds een aantal jaren staat hij met zijn tweeënhalve hectare voedselbos officieel geregistreerd als agrariër. Dus moet ook hij de jaarlijkse papierwinkel invullen die recht geeft op de Europese ‘toeslagrechten’, oftewel hectare-subsidie. Na een aantal jaren kreeg hij bericht van Brussel: u moet de ontvangen toeslagrechten terugbetalen, want op de satelliet zien we dat u niet aan voedselproductie doet, maar bomen op uw grond heeft. Van Eck tekende bezwaar aan en de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit kwam kijken. Die moest concluderen dat de enorme diversiteit aan vruchtbomen en –struiken op zijn tweeënhalve hectare weliswaar ongebruikelijk was, maar inderdaad bedoeld om voedsel te produceren. Na heel veel papierwerk kreeg Van Eck gelijk.

Het kan ook anders. “De Belgische overheid heeft – anders dan de Nederlandse – een hokje in de EU-software aangevinkt, waardoor polyculturen met bomen wél als landbouw worden aangemerkt”, vertelt Van Eck. Zo zijn er meer voorbeelden. In EU-lidstaat Oostenrijk krijgen boeren bijvoorbeeld een toeslag als ze goed voor de bodem zorgen met natuurvriendelijke maatregelen. “Nederland loopt ook binnen de EU achter met natuurvriendelijke landbouw.” Maar wil de landbouw serieus natuurvriendelijk worden, en niet het risico lopen dat zaken als bermfraude voor blijven komen, dan kan dat alleen met een flinke inkrimping van de veestapel.