Horizontaal denken

“Het maatschappelijk middenveld is de oorzaak van het probleem, niet de oplossing.” Deze stelling van transitieprofessor Jan Rotmans spookt nu al een paar dagen door mijn hoofd.

Rotmans deed de uitspraak tijdens een conferentie van het Platform voor een Duurzame en Solidaire Economie. Deze wilde op 3 februari in Tilburg, na vier jaar discussiëren, een ‘routeplan naar een eerlijke en duurzame economie’ vaststellen. Daarvan kwam het die dag niet, ondanks alle goede bedoelingen.

Een reden hiervoor had Rotmans tijdens het forumdebat in de ochtend al gegeven. Milieubeweging, vakbeweging, maar ook werkgevers en talloze andere maatschappelijke organisaties blijven teveel in hun eigen ‘comfortzone’ hangen. Ze verdedigen, georganiseerd in verticale organisaties en vaak met ideologische zuiverheid, een specifiek belang dat tegen andere belangen moet worden afgeschermd; het belang van het milieu, van de werkgever, de werknemer, de consument. Zo vechten ze voor een plekje in het publieke debat en een luisterend oor in politiek Den Haag of Brussel. Overheid, bedrijfsleven, maar ook andere maatschappelijke organisaties zijn daarbij vaker tegenstander dan bondgenoot. Soms probeert men wel horizontale dwarsverbanden te leggen, maar te vaak schiet men weer in de oude reflexen, het eigen gelijk, het wijzende vingertje.

Erg is dit volgens Rotmans niet. De transitie naar een duurzame samenleving is allang bezig, zónder routeplan. Rondom talloze individuele en maatschappelijke behoeften – energie, transport, eten en drinken, gezondheidszorg, onderwijs – ontstaan momenteel horizontale verbindingen tussen burgers en lokale bestuurders, consumenten en producenten. Overheid en politieke partijen, middenveldorganisaties, maar ook grote delen van het bedrijfsleven weten zich met deze ontwikkelingen niet goed raad. Dit is onderdeel van de economische en politieke crisis waarin we ons momenteel bevinden. Maar, zo weet Rotmans, over een jaar of tien, twintig is die voorbij en is de duurzame samenleving een feit.

Tijdens de lunch van de conferentie sprak menigeen schande van dit onvervalst ‘neo-liberale’ betoog. Maar is dit niet juist zo’n oude, ideologische, reflex? Oké, Rotmans wil vrij baan voor de innovatieve kracht van het bedrijfsleven, een overheid die niet reguleert maar faciliteert en, zo mogelijk, inspireert. En ja, niets garandeert dat deze toekomstige duurzame samenleving ook solidair zal zijn, behalve green ook fair. Maar hij is ook niet noodzakelijk unfair. Daar kunnen burgers zelf voor zorgen. We zijn er tenslotte zelf bij. En als de ‘middenveldorganisaties’ nu eens hun verticale stellingen verlaten en zelf actief horizontale verbanden en initiatieven gaan ondersteunen. Zijn ze dan nog steeds het probleem, of juist deel van de oplossing?