Wat leert GeenPeil ons over een TTIP-referendum?

Studentikoze kwajongensstreek of bloedserieuze kwestie? Wat GeenPeil in elk geval wél illustreert is de steeds groter wordende tegenstelling tussen volk en politieke elite. Wat kan de strijd tegen TTIP hiervan leren?

Het is een koude en donkere dinsdagavond in maart als in de Amsterdamse Indische Buurt een discussieavond over GeenPeil plaatsvindt. Op de eerste verdieping van het International Institute for Research and Education (IIRE) drinkt een kleine groep activisten koffie uit plastic bekertjes. Ze komen zonder uitzondering uit de links-progressieve hoek en zijn in de aanloop naar 6 april samengekomen om te discussiëren over hoe nou in godsnaam om te gaan met dat referendum over het associatieverdrag tussen de Europese Unie (EU) en Oekraïne. GeenPeil is immers afkomstig uit de koker van het controversiële rechtse weblog GeenStijl en het Forum voor Democratie van zelfverklaard conservatief denker Thierry Baudet – partijen waar de activisten liever niet mee geassocieerd worden. Desondanks pleit de Amsterdamse SP ervoor om mee te gaan in een nee-stem, benadrukt beleidsmedewerkster Sara Murawski in het felverlichte zaaltje: “Wij zijn óók tegen de ongebreidelde uitbreiding van deze neoliberale EU. In Oekraïne zullen flinke klappen vallen als de markt opengesteld moet worden voor Europese bedrijven. Tegelijkertijd kunnen de lagere Oekraïense lonen zo flink gaan drukken op de arbeidsmarkt in West-Europa. Los van wie GeenPeil georganiseerd heeft, zijn er genoeg goede redenen om tegen dit associatieverdrag te stemmen.”

Welkom in de paradox waar links Nederland in terecht is gekomen sinds GeenStijl een referendum voor elkaar kreeg, een middel waar maatschappelijke organisaties zelf ook gebruik van gaan willen maken. Zal de milieubeweging voor een referendum over TTIP, bijvoorbeeld, net zo goed gebruik kunnen maken van de onvrede in de samenleving, of wil zij de onderbuik niet aanspreken?

Rechts-activistisch

Sinds de start in 2003 is GeenStijl een factor van formaat geworden in het Nederlandse medialandschap. De website bevindt zich volgens hoofdredacteur Dominique Weesie expliciet rechts van het midden, bedient meer dan een half miljoen unieke bezoekers per dag en is berucht vanwege de genadeloze, ongenuanceerde stijl van interviewen en schrijven. Klassieke journalistieke wetten worden aan de laars gelapt en de kwajongensachtige bravoure waarmee de redacteuren van het weblog gevestigde politici het vuur aan de schenen leggen is bij vlagen jaloersmakend. Het onder de naam GeenPeil afdwingen van een nationale volksraadpleging over een droog en saai onderwerp als een associatieverdrag is hoe je het ook wendt of keert een stunt van formaat.

Bart Nijman is dan ook een tevreden man. De blogger is beter bekend onder zijn GeenStijl-pseudoniem Van Rossem en geeft direct toe dat GeenPeil meer te maken heeft met de wijd gevoelde scepsis tegenover Brussel dan met het associatieverdrag zelf. Vanaf 1 juli 2015 is in de nieuwe Wet Raadgevend Referendum (WRR) vastgelegd dat burgers een referendum kunnen afdwingen. Van die mogelijkheid wilde GeenStijl meteen gebruikmaken, vertelt hij: “Wij wilden gewoon proberen of dat kon, een referendum afdwingen. Die nieuwe wet bood een goed kader om de groeiende onvrede in de samenleving een duw te geven richting meer inspraak in wat ik beschouw als een afbrokkelende democratie.”

Maar voor veel mensen vormt het feit dat het juist het tendentieuze, ongefundeerde en nodeloos kwetsende GeenStijl is dat een referendum heeft weten af te dwingen een duivels dilemma. Want ondanks het volgens vaak linkse critici onverhulde rechtse activisme van het weblog is het ze wel mooi gelukt om bijna een half miljoen mensen voor hun zaak te mobiliseren. Wat gebeurt er bij zo’n succes? Wat kan de milieubeweging verwachten als ze zelf zo’n referendum organiseert?

Media over GeenPeil

De Europese politieke elite reageert als door een wesp gestoken op het succes van GeenPeil. Europese Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker waarschuwt voor een ‘continentale crisis’ en voormalig voorzitter van de Europese Raad Herman van Rompuy laat in een interview met Trouw optekenen een eventuele Nederlandse afwijzing van het Oekraïense associatieverdrag ‘schandalig’ te vinden. Ook kijkers van het NOS-journaal hoorden eigenlijk pas écht over het referendum toen de kiesdrempel inmiddels gehaald was.

Het is dan ook de vraag of grote Nederlandse media het initiatief van GeenStijl wel serieus genoeg hebben genomen en, belangrijker nog, wel in staat zijn om fundamentele vragen te stellen over de sluimerende maatschappelijke onvrede die overduidelijk de achtergrond vormt voor het succes van GeenPeil. “De EU gedraagt zich meer en meer als een imperium dat lak heeft aan nationale soevereiniteit en democratie, zoals ook de Griekse kwestie laat zien”, schrijven de initiatiefnemers achter het referendum in augustus 2015 in een opiniestuk in de Volkskrant, met betrekking tot vragen die niet gesteld zijn door grote media.

Niet democratisch

Maar is zo’n ingewikkeld onderwerp als een associatieakkoord of een vrijhandelsverdrag wel geschikt om een referendum over te houden? GeenStijl-blogger Jan Roos bekende op nationale televisie tegenover presentator Sven Kockelmann het 486 pagina’s tellende associatieverdrag helemaal niet gelezen te hebben. D66-voorman Alexander Pechtold moest zelf vervolgens tegenover GeenStijl toegeven het verdrag ook nooit gelezen te hebben. Is het misschien democratischer om referenda over zulke complexe materie beter niet te houden? Dat klinkt paradoxaal, maar Michiel Hulshof van het Amsterdamse onderzoeksbureau Tertium vond van wel en riep op tot een boycot. Hulshof stelt in een opiniestuk in Vrij Nederland dat het volstrekt onduidelijk is wat de consequentie is van de stemming. Hij vreest daardoor voor een uitholling van de democratie: “GeenPeil wil aantonen dat Europa niet democratisch is. Daarvoor gebruiken ze dit referendum. Er is inderdaad veel aan te merken op het democratische gehalte van de EU. Maar of je dat nou het beste aankaart door een referendum te organiseren met een vraag waarbij het verschil tussen ja en nee niet helder is?”

En ook hoogleraar Europees Recht Linda Senden van de Universiteit Utrecht uit gelijksoortige kritiek. Onvrede over Europese besluitvorming is niet onterecht, constateert ze. Maar dat kan volgens haar beter niet gekanaliseerd worden via een raadgevend referendum over een associatieakkoord: “Zo’n referendum is een belangrijk politiek signaal. Maar het biedt geen oplossing voor het ervaren democratische tekort en geen uitsluitsel over wat dan wél een voor burgers acceptabele koers van de EU zou zijn.” Doordat GeenPeil echter wél de illusie wekt dat het associatieverdrag door een raadgevend referendum kan worden tegengehouden wordt er, vreest de hoogleraar, onnodig wantrouwen tegen de EU gekweekt. Het onderhandelingsmandaat op basis waarvan de Europese Commissie handelt ligt immers bij nationale politici, legt ze uit. Hoe het dan wel moet? “Nationale parlementariërs moeten burgers beter informeren over verdragen en ze eerder in het politieke proces daarbij betrekken. Zij hebben de verantwoordelijkheid om ervoor te zorgen dat het standpunt dat ze in Brussel innemen ook daadwerkelijk door de burger wordt gesteund.” De gang van zaken rond vrijhandelsverdrag TTIP – het vrijhandelsverdrag waarvoor nog geen referendum kan worden georganiseerd omdat het verdrag er nog niet is, maar waarover nu wel een brede discussie is – laat volgens Senden zien dat het zeker mogelijk is om burgers bij een inhoudelijke discussie te betrekken voordat het verdrag een feit is.

Nijman is ongevoelig voor de kritiek. Hij stelt in een e-mail: “Steeds meer mensen beklagen zich over de irrationele, elitaire en ondemocratische manier waarop de EU bestuurd wordt. GeenPeil was een verrassingsaanval daarop. Dat is geen populisme. Dat is op rationele en legale wijze een rem zetten op een EU die vol gas uit de bocht dreigt te vliegen. Daarmee willen wij de mensen die straks een referendum over TTIP willen organiseren ook alvast de boodschap meegeven dat het mogelijk is om dat af te dwingen.”

Anarchistische ideologie

Ergens heeft het iets weg van een Asterix en Obelixverhaal; een klein Nederlands weblog drijft de gevestigde politieke status quo tot waanzin. Reinder Rustema kan om die reden wel lachen om GeenPeil: “Zo’n referendum afdwingen is een spektakelstuk dat prima aansluit bij dat constante stoken waar GeenStijl om bekend staat.” Tot voor kort was Rustema docent Nieuwe Media in Amsterdam. Hij verliet de universiteit om zich via zijn website petities.nl te kunnen wijden aan nieuwe vormen van burgerparticipatie. Hij is geen fan van GeenStijl en ook niet van het referendum van 6 april, benadrukt hij. Maar toch dwingt de slimme manier waarop GeenPeil een succes is gemaakt respect af, vindt hij: “Die WRR is op zo’n manier ontworpen dat het bijna onmogelijk is om daadwerkelijk het benodigde aantal handtekeningen op te halen zonder het netwerk van gevestigde instituties als vakbonden en kerken. GeenPeil heeft dat gepasseerd door mensen de optie te geven online een handtekening te zetten die vervolgens uit te printen. Daarmee hebben ze de Kiesraad voor het blok gezet en de democratie gehackt.”

Rustema ziet GeenStijl als diep geworteld in de anarchistische ideologie die past bij het internettijdperk: “In dat internetdiscours staat individualisme centraal en het idee dat je door nieuwe media onafhankelijk kunt worden van oude machtsstructuren. ” Vanuit die achtergrond zetten internetpioniers als GeenStijl de mogelijkheden van online verdomd handig in tegen elke vorm van autoriteit die ze niet bevalt. Daarbij hoeven ze geen leden tevreden te stellen, geen netwerk of relaties met de politiek te onderhouden of belangen veilig te stellen, zegt Rustema: “Als GeenStijl niet genoeg handtekeningen had opgehaald voor dit referendum, was het alsnog een leuke stunt geweest. Voor de progressieve of milieubeweging is dat veel moeilijker. Zij hebben rekening te houden met interne beleidsdoelstellingen, met regels over hoe je als ngo functioneert binnen een parlementaire democratie en met een kritische achterban.” Het weblog is daarmee in het voordeel ten opzichte van veel geïnstitutionaliseerde ngo’s die graag bij de politiek aan tafel willen blijven zitten om zo concreet veranderingen te kunnen afdwingen.

Dichotomie tussen links en rechts

Er is veel terechte kritiek te leveren op het cynisme waarmee GeenStijl het associatieverdrag eigenlijk bij toeval inzet voor een ongenadig harde aanval op de EU zelf. Toch zouden mensen minder zuur mogen doen over GeenPeil alleen omdat het door GeenStijl georganiseerd is, vindt Niesco Dubbelboer van het actiecomité Meer Democratie. Het nieuwe platform is gevestigd op een klein zolderkamertje aan de chique Herengracht in Amsterdam en wil directe democratische participatie bevorderen. Om die reden heeft hij veel respect voor GeenPeil, zegt hij: “GeenPeil is erg succesvol geweest in het mobiliseren van mensen. Dat is extra knap omdat dit een onderwerp is waarvoor geen grootscheepse demonstraties georganiseerd worden.” Meer Democratie wil zelf een referendum afdwingen over de grote vrijhandelsverdragen TTIP (met de VS) en CETA (met Canada). Dubbelboer en consorten zijn daarvoor alvast handtekeningen aan het verzamelen – ruim 65.000 tot nu toe. Die zullen ook niet allemaal uit de linkse of de progressieve hoek komen, meent Dubbelboer: “Je moet in staat zijn om over die dichotomie tussen links en rechts heen te stappen. In het gevecht tegen TTIP proberen we brede coalities te vormen, met ondernemers of boeren. Mensen die niet uit dezelfde hoek komen als wij, maar met wie we wel een gemeenschappelijk belang delen. Net als GeenPeil hebben wij óók een bredere agenda met ons referendum. Ook wij willen een bepaalde visie op de samenleving naar buiten brengen en het maatschappelijke debat daarover aanzwengelen. Daar kun je zo’n referendum prima voor gebruiken.”

Zelf architect

Er blijft echter nog een belangrijke vraag over voor veel critici die het succes van GeenPeil willen verklaren. Inspelen op maatschappelijke onvrede is immers één ding; maar is GeenStijl niet juist ook zelf architect van diezelfde onderbuik waar ze tegelijkertijd op inspelen?

Ja en nee, denkt Willem Bos. Hij neemt namens de stichting Grenzeloos deel aan het debat in het helverlichte bovenzaaltje van het IIRE in de Amsterdam en zit zichtbaar met de kwestie in zijn maag. De onvrede bij veel mensen die zich politiek niet gehoord voelen is zonder twijfel reëel, zegt hij. Maar er bestaat er een essentieel onderscheid tussen een zelfverklaard ‘tendentieus en ongefundeerd’ weblog als GeenStijl en een progressieve, zichzelf serieus nemende tegenbeweging: “De onvrede die de afgelopen jaren is ontstaan als gevolg van neoliberaal beleid wordt nu paradoxaal genoeg gekapitaliseerd door GeenStijl en consorten.” Met een priemende blik kijkt Bos over zijn brilletje heen. “GeenStijl lijkt weg te komen met een schreeuwerige argumentatie die op zijn best gezegd nogal kort door de bocht is”, constateert hij. “Een complexe links-progressieve analyse is veel moeilijker uit te leggen. Vertellen wat het effect is van vermogensongelijkheid of hoe multinationals belasting kunnen ontduiken is nou eenmaal lastiger dan zogenaamd corrupte Oekraïners of Brussel dan maar tot zondebok benoemen.”

GeenStijl-blogger Bart Nijman denkt daar uiteraard heel anders over. GeenPeil is een noodzakelijk signaal in een tijd dat de kloof tussen burger en politieke elite zich alleen maar lijkt te verbreden, zegt hij: “Steeds wanneer de elite kritiek of bezorgdheid afdoet als onderbuikgevoelens pleiten ze zich vrij van inhoudelijk begrip. Wij serveren mensen met legitieme zorgen over hun baan, inkomen en de manier waarop de wereld verandert en onveiliger lijkt te worden niet af op hun toon of omwille van fatsoensnormen. GeenPeil trekt zijn neus niet op voor de onderbuik.”

Referendumwet

Vanaf 1 juli 2015 geldt de nieuwe Wet Raadgevend Referendum (WRR): vanaf het moment dat een wet in het Staatsblad staat, geldt er vier weken om een inleidend verzoek tot referendum te doen. Daarvoor zijn tienduizend handtekeningen voor nodig. Daarna heb je zes weken om er driehonderdduizend op te halen. “We zijn uiteindelijk uitgekomen op 470.000 handtekeningen, waarvan er na een steekproef van de Kiesraad 427.939 geldig bevonden zijn”, vertelt Bart Nijman over GeenPeil. Vind de campagne op www.geenpeil.nl.

Handtekeningen tegen TTIP