Fout hout

Ikea is de grootste meubelmaker ter wereld. Het hout dat daarvoor nodig is, komt voor een belangrijk deel uit Oekraïne en Rusland. Journalist Hans Wetzels reisde naar het Oekraïense Novovolynsk en sprak met de bewoners over gezondheidsproblemen, milieuvervuiling en nooit nagekomen afspraken. En toen brak de oorlog uit.

In september 2021 reis ik samen met onderzoekers van milieuorganisatie Ecoclub in een kleine auto vanuit de Oekraïense hoofdstad Kyiv naar het westen. We zijn op weg naar het stadje Novovolynsk. Daar staat een omstreden meubelfabriek, omgeven door milieuproblemen. De fabriek produceert spaanplaten voor meubelgigant Ikea. Op deze mooie herfstdag steekt het geel van de allerlaatste zonnebloemen fel af tegen de eindeloze blauwe lucht en de gouden koepels van de orthodoxe kerken die we onderweg tegenkomen. Niemand van ons kan bevroeden dat het Russische leger enkele maanden later het land zal binnenvallen.

Toch is Oekraïne ook dan al een land in oorlog. Langs de snelweg zie ik raketinstallaties en op een dorpsplein een roestige straaljager. Elk dorp en elke stad heeft een monument om de militairen te herdenken, die in het al sinds 2014 voortwoekerende conflict met Russische separatisten aan de oostgrens zijn gesneuveld.

Regels

Niet ver van de fabrieksingang leunt Alex, een voormalig werknemer van de fabriek, tegen een lantaarnpaal. Zijn echte naam wil hij niet zeggen uit angst voor represailles. Terwijl trucks volgeladen met boomstammen langs denderen, legt Alex uit hoe de gelamineerde spaanplaten voor Ikea gemaakt worden. Dat gebeurt door houtsnippers onder hoge temperaturen samen te persen. Daarbij worden grote hoeveelheden lijm en formaldehyde gebruikt. Formaldehyde is een reukloos gas dat volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) kankerverwekkend kan zijn en bij directe blootstelling leidt tot hoofdpijn, ademproblemen en huidirritatie.

Op zijn telefoon laat Alex foto’s zien van de productiehal. Geen van de werknemers draagt beschermende kleding of mondmaskers. Ook van luchtverversingsinstallaties lijkt geen sprake te zijn: de bedrijfsleiding heeft simpelweg een dakraampje opengezet. “Het was mijn werk om met een machine houtsnippers in een paneelvorm te persen”, vertelt Alex. “Daarvoor gebruikten we chemicaliën die verhit werden tot 200 graden. Als je de hele dag in die giftige dampen staat, mag je toch minstens verwachten dat je een maskertje krijgt. Ik heb het vijf maanden uitgehouden aan de lamineerlijn voor ik ontslag nam, want ook het loon was lager dan beloofd. Oekraïne is geen Europees land. Niemand handhaaft hier de regels.”

Houtleverancier

Ikea is de grootste meubelfabrikant ter wereld. De goedkope zelfbouw-huisraad van het Zweedse bedrijf is naast een economisch succesverhaal ook een cultureel fenomeen. Wereldwijd zijn nog maar weinig huiskamers volledig vrij van Ikea-producten. Het concern heeft winkels in ongeveer zestig landen verspreid over de hele wereld – plus allerlei franchises en megawinkelcentra.

Voor al die meubels is heel erg veel hout nodig. De totale houtconsumptie van Ikea is het afgelopen decennium verdubbeld. In 2020 kocht Ikea volgens bedrijfsgegevens zo’n 19 miljoen kubieke meter grenen-, beuken-, berken- en acaciahout van allerlei dochterondernemingen en productiebedrijven in meer dan vijftig landen. De eigenaar van de fabriek in Novovolynsk, de Oostenrijkse houtmultinational Kronospan, is een belangrijke leverancier van Ikea. Bedrijven als Kronospan produceren de spaanplaten, gelamineerde planken en zelfs complete lattenbodems, waar vervolgens stoelen, bedden en kasten van gemaakt worden. De meeste bedrijven waarbij Ikea inkoopt, zijn gevestigd in Polen, Rusland, of in Zweden zelf. Ook het bosrijke westen van Oekraïne is een belangrijke bron van hout.

De Russische invasie in Oekraïne plaatst het concern dan ook voor een serieus probleem. Al snel na het begin van de oorlog waarschuwde het in een persmededeling over de ernstige ontwrichting van de toeleveringsketens. Ook liet Ikea weten uit solidariteit met Oekraïne voorlopig niets meer te zullen importeren uit Rusland.

Veganistische gehaktballetjes

Ikea presenteert zichzelf graag als een duurzaam bedrijf. De vriendelijke Zweedse reus serveert veganistische gehaktballetjes in zijn restaurants en gebruikt in steeds meer landen alleen maar duurzame energie. Volgens het jaarlijkse Duurzaamheidsrapport was in 2021 meer dan 99 procent van het gebruikte hout van gecertificeerd duurzame herkomst.

De Britse milieuorganisatie Earthsight plaatst echter vraagtekens bij die duurzaamheidsclaims. In 2020 deed de organisatie samen met de Ukrainian Nature Conservation Group (UNCG) onderzoek naar de precieze herkomst van al dat hout. De onderzoekers bestudeerden bedrijfsinformatie, douanedocumenten en vrachtbrieven om handelsstromen in kaart te brengen. Ze analyseerden satellietbeelden en gingen op pad in afgelegen bosgebieden om omwonenden en klokkenluiders te interviewen. In het rapport ‘Flatpacked Forests’ (2020) concluderen ze dat er de afgelopen jaren structureel meer hout werd geëxporteerd dan er volgens de officiële cijfers gekapt zou zijn in Oekraïne.

Ook volgden de onderzoekers het illegaal gekapte hout door de keten heen tot in enkele bekende producten van Ikea – bijvoorbeeld eetkamerstoelmodel ‘Ingolf’ en de beukenhouten klapstoeltjes ‘Terje’. Ook in de bekende ligstoel ‘Poang’ werd Oekraïens hout aangetroffen. Op basis van vrachtbrieven achterhaalden ze dat het Zweedse concern zelf jaarlijks ongeveer duizend ton hout vanuit Oekraïne naar meubelfabrieken in Slowakije en Hongarije transporteert. Volgens Ikea is dat allemaal gecertificeerd, maar onderzoeker Yehor Hrynyk van UNCG plaatst daar vraagtekens bij: “Wij konden via satellietbeelden vrij eenvoudig achterhalen dat complete stukken bos in de Karpaten simpelweg verdwenen. Vervolgens vonden we in diezelfde regio grote hoeveelheden bomen die allemaal gelabeld waren als afvalhout. Ik geloof er niks van dat een groot bedrijf als Ikea zich daar niet bewust van is. Helaas zien veel grote Europese bedrijven Oekraïne simpelweg als een wingewest waar regels er niet zoveel toe doen.”

Blauwe rookwalmen

Als ik in Novovolynsk aankom, prijkt het blauwwitte logo van Kronospan levensgroot op de massieve opslagloodsen die boven de boerenhuisjes uittorenen. Hoge schoorstenen steken de lucht in vanuit de installaties om houtsnippers te drogen. Hanna Goiaryn laat een muur met prikkeldraad zien, pal achter haar kleine moestuin. Daarachter liggen de metershoog opgestapelde boomstammen van Kronospan.

“Voor ons is die fabriek een catastrofe”, vertelt de 73-jarige vrouw. “Zeker sinds de tweede productielijn erbij is gekomen. Binnenshuis zit altijd alles onder het zaagsel en elke ochtend walmt er vreemde blauwe rook over de grond. Ik moet meteen hoesten als ik een stap buiten zet. Kronospan beloofde goede filters te installeren om te voorkomen dat er giftige dampen de buitenlucht in zouden lekken. Die zijn nooit geplaatst. Wij zijn daarop naar de regionale milieu-inspectie gestapt. Maar daar nam niemand onze zorgen serieus.”

Werkgelegenheid

In 2020 exporteerde Oekraïne voor 300 miljoen aan spaanplaat, de totale exportwaarde van de houtsector bedroeg 1,3 miljard dollar. De Oekraïense economie is niet alleen met de houthandel, maar via allerlei grondstoffenketens innig verbonden met de Europese. De EU importeert ijzererts, zonnebloemolie, graan en mais – verbouwd door gigantische landbouwconglomeraten die meestal in handen zijn van steenrijke oligarchen. Sinds de Europese vee-industrie minder afhankelijk wil worden van Zuid-Amerikaanse soja uit het Amazonegebied, voorspellen analisten dat ook de export van Oekraïense soja een hoge vlucht gaat nemen.

Buitenlands kapitaal dat op die manier het land in stroomt, is heel belangrijk om de economie in het arme Oekraïne een impuls te geven, zegt regiobestuurder Igor Tymoshenko (55). Hij ontvangt me in het provinciehuis van de westelijke regio Rivne, waar in de met dikke tapijten beklede gangen overal portretten van gesneuvelde mannen hangen. Door een competitieve houtverwerkende industrie te ontwikkelen, wil Tymoshenko voorkomen dat inwoners naar Polen blijven trekken om daar geld te verdienen. “Als een grote investeerder als Kronospan zich meldt, dan spits je als lokale bestuurder meteen je oren”, vertelt hij. “We hebben hier in de buurt cementfabrieken die produceren voor de Europese markt en enkele houtproducenten die al leveren aan Ikea. Meer buitenlandse investeringen zijn broodnodig om banen te creëren en te voorkomen dat een hele generatie jongeren vertrekt.”

Corruptie genegeerd

In 2014 tekende de Europese Commissie een Associatieakkoord met een nieuwe (pro-Europese) regering in Kyiv. Sindsdien zijn de banden tussen de EU en Oekraïne nog inniger geworden. Het handelsdeel van het Associatieakkoord heeft de onderlinge handel gemakkelijker gemaakt door douanetarieven weg te nemen en allerlei wetten en regels tussen de EU en Oekraïne te stroomlijnen. Volgens onderzoeker Hrynyk laten lokale bestuurders zich echter te veel leiden door een economische logica die de democratie buitenspel zet en milieunormen negeert. De schuld daarvoor legt hij bij de politieke elite in Kyiv, maar ook bij Europese beleidsmakers. Zo verscheen er eind 2020 een marktonderzoek waaruit bleek dat 65 procent van de vanuit Oekraïne geëxporteerde soja in feite illegaal is. Daar gebeurt vervolgens helemaal niets mee – ook al is in het Associatieakkoord overeengekomen een “doeltreffend inspectie- en controlesysteem” op te tuigen om herkomst en milieuveiligheid van landbouwgewassen te controleren.

“Ook in de houtsector wordt simpelweg genegeerd dat in afgelegen bosgebieden niemand iets controleert”, zegt Hrynyk. “EU- documenten worden heel vrijblijvend opgesteld en verdwijnen vervolgens in een la. Zolang iedereen in de keten profiteert, van de houthakkers in de Karpaten en lokale bedrijven tot aan corrupte politici en Europese meubelconcerns die goedkope stoelen en tafels willen verkopen, gaat niemand kritische vragen stellen. Het gebrek aan regelgeving in Oekraïne kwam de meeste multinationale bedrijven altijd prima uit. Dezelfde bedrijven die voor de invasie de Oekraïense milieuwetten aan hun laars lapten, kopen nu ondanks de sancties nog gewoon hout in Rusland.”

Volume beperken

Sinds de sancties werden afgekondigd om het Russische regime op de knieën te dwingen, keert het internationale bedrijfsleven zich in snel tempo af van Russische zakenpartners en toeleveranciers. Van de 1000 onderzochte bedrijven zouden 750 zich inmiddels geheel of gedeeltelijk uit Rusland hebben teruggetrokken, blijkt uit een lijst van de prestigieuze Amerikaanse Yale School of Management.

Toch zeggen veel van die internationale bedrijven alleen hun “niet-essentiële bedrijfsactiviteiten” te willen gaan “afschalen”. Ook de houtindustrie is terughoudend met maat- regelen. De Duitse branchevereniging Gesamtverband Deutscher Holzhandel (GD Holz – waaraan ook Kronospan verbonden is) waarschuwde eind maart nog dat boycot- ten van “individuele marktdeelnemers” on- acceptabel is en dat er “nauwelijks Russische houtbedrijven” direct “aan de oorlog deelnemen of deze financieren”.

Onderzoek van de Oekraïense milieuorganisatie Ecoclub laat zien dat de Russische productiefaciliteiten van de belangrijkste toeleveranciers aan Ikea nog gewoon in bedrijf zijn. Er wordt zelfs actief personeel geworven voor nieuwe fabrieken. Directeur Andriy Martynyuk van Ecoclub maakt zich daarom geen illusies over de intenties van het bedrijfsleven in de regio. “De meeste bedrijven die nu uit Rusland vertrekken doen dat vooral om reputatieschade te voorkomen. Ze zijn te afhankelijk geworden van Russische toeleveranciers. Als het puntje bij paaltje komt geloof ik niet dat ze Oekraïense levens echt belangrijker vinden dan hun eigen winst.” Ikea zelf houdt vol sinds het begin van de invasie de hoeveelheid Russisch hout met 85 procent te hebben verminderd. Of de meubelfabrikant desondanks nog hout afneemt van Kronospan wil Ikea niet zeggen. “Op dit moment kan ik alleen maar benadrukken dat het gelimiteerde aantal toeleveranciers dat nog steeds Russisch hout gebruikt het volume daarvan dient te gaan beperken”, schrijft een woordvoerder in een e-mail. “Namen van wie dat precies zijn maken wij nooit openbaar.”

Toenadering

“Ikea zélf heeft Rusland officieel verlaten”, legt Martynyuk uit. “Maar hun toeleverancier Kronospan is er nog gewoon actief. Voor hen is Rusland simpelweg een te belangrijke partner om zomaar te vertrekken. In Oekraïne zien we daarnaast dat sinds het begin van de invasie de illegale houtkap sterk is toegenomen.” Door de chaotische situatie in het land en het oorlogsgeweld is het op dit moment echter niet mogelijk om daar verder onderzoek naar te doen.

Ondertussen verklaarde de hele westerse politiek zich na de Russische inval eind februari solidair met Oekraïne. Namens de Europese Commissie liet voorzitter Ursula von der Leyen een proefballonnetje op en stelde Oekraïne een versneld EU-lidmaatschap in het vooruitzicht, terwijl de Franse president Emmanuel Macron de oorlog in Oekraïne het gevecht voor “een democratisch Europa” noemde.

De als milieukundig ingenieur opgeleide Martynyuk is opgetogen over deze verdere Europese toenadering. Hij is namens Ecoclub betrokken bij een nieuwe werkgroep die advies gaat uitbrengen aan de Oekraïense regering over milieuwetgeving. Als ik hem spreek via een haperende internetverbinding komt hij net uit een gesprek met het Finse ministerie voor Milieu. De Europese samenwerking is volgens Martynyuk niet alleen belangrijk in de strijd tegen Rusland, maar kan ook helpen om van Oekraïne eindelijk een volwaardige democratie te maken: “Van milieuregels, arbeidswetten of vestigingseisen wordt hier normaal gesproken nooit werk gemaakt. Wat Oekraïne nu nodig heeft, is toenadering tot de EU die verder gaat dan alleen maar handel.”