Een kermis op kwetsbaar natuurterrein

Rondom paleis Soestdijk, ooit de privéwoning van prinses Juliana, ontstond een stukje echt wilde Nederlandse natuur. Nu is het paleis aangekocht door ondernemers die er een evenementenlocatie van willen maken. Natuurorganisaties en omwonenden verzetten zich al 4 jaar.

_{Tekst: Luuk van der Sterren. Beeld: Marten van Dijl}

Op de eerste dag van september is het een drukte van jewelste bij Paleis Soestdijk. In het park rondom het paleis zijn tientallen tenten geplaatst. Bij het hek aan de Amsterdamsestraatweg is een groot paviljoen opgetrokken, her en der staan kraampjes.

De gelegenheid: Wheels at the Palace, een driedaags auto-evenement dat dit jaar voor de derde keer in de tuin van Soestdijk plaatsvindt. Op een uitgestrekte parkeerplaats kunnen bezoekers tientallen bijzondere auto’s bewonderen. Er is muziek; vooroorlogse racewagens rijden met luid grommende motoren rondjes door het paleispark. Het geluid is tot ver in het bos te horen. Daar vormt het een schril contrast met de bordjes die markeren waar het landgoed begint: “Kwetsbaar natuurterrein, niet betreden”.

Kermis

Het begint op een kermis te lijken, verzucht Marianne Beekmans. “Ze hebben 11 dagen mogen opbouwen, terwijl dat er volgens het evenementenbeleid eigenlijk maar 2 mogen zijn. Straks zijn ze weer 5 dagen aan het afbouwen. In juli waren er 8 dagen op rij concerten, met telkens 5 duizend bezoekers per concert – een keer zelfs twee concerten op één dag. Volgend weekend is er een pop-up restaurant, het weekend daarop komt hier een polotoernooi.”

Beekmans woont al 20 jaar hemelsbreed op zo’n 750 meter van Soestdijk. Altijd was het er een oase van rust – niet alleen voor de omwonenden, maar ook voor de natuur. De bossen rondom het paleis zijn honderden jaren lang nauwelijks door mensen bezocht en huisvesten tientallen beschermde soorten, waaronder roofvogels, vleermuizen, dassen, boommarters en levendbarende hagedissen.

Aan die rust dreigt een einde te komen sinds het paleis in 2017 werd aangekocht door de MeyerBergman Erfgoed Groep. Om de (broodnodige) renovatie van het paleis te bekostigen, wil deze projectontwikkelaar er tientallen evenementen per jaar faciliteren én een hotel en villawijk bij het paleis bouwen. Het maximum aantal bezoekers: 525 duizend per jaar.

“De bossen rondom het paleis zijn honderden jaren nauwelijks door mensen bezocht”

Ruim 4 jaar verzet Beekmans zich inmiddels tegen de plannen, samen met andere omwonenden en diverse natuurorganisaties. Afgelopen voorjaar kwam het tot een voorlopig hoogtepunt, toen de zaak voor de Raad van State belandde. De hoogste bestuursrechter van het land hoopt voor het eind van het jaar uitspraak te doen. Van de renovatie is ondertussen nog niets terechtgekomen. Wat is er gebeurd?

Patstelling

Om te beginnen een stukje geschiedenis. In 1674 koopt stadhouder Willem III van Oranje op een uitloper van de Utrechtse Heuvelrug de hofstede aen Zoestdijck, om te gebruiken als jachtslot. Met de eeuwen worden rondom Soestdijk honderden hectare bos aangelegd; generaties Oranjes gebruiken het landgoed als zomerverblijf. In 1937 trekt prinses Juliana met haar gezin in het paleis. Als zij in 1948 haar moeder opvolgt als koningin, verandert het oude zomerverblijf in een nationaal icoon. Vooral oudere generaties Nederlanders herinneren zich nog het jaarlijkse defilé op Koninginnedag, waarbij Juliana op het bordes van Soestdijk het volk begroette.

Nadat Juliana en haar echtgenoot Bernhard in 2004 overlijden, moet de Staat – formeel eigenaar van het paleis – op zoek naar een nieuwe bestemming. Het probleem: Soestdijk is voor het laatst ingrijpend gerenoveerd in de jaren 50 en verkeert in slechte staat. Voordat het landgoed een nieuwe functie kan vervullen, zal het eerst gerestaureerd moeten worden. De kosten daarvan kunnen oplopen tot 100 miljoen euro, schrijft minister van Wonen, Wijken en Integratie Eimert van Middelkoop in juli 2010 in een brief aan de Tweede Kamer. Bovendien kost het beheer en onderhoud zo’n 4 miljoen euro per jaar.

De financiële situatie zorgt volgens Van Middelkoop voor een “patstelling”. Er zijn gegadigden genoeg voor het paleis, maar niemand wil opdraaien voor de restauratie. Ook de overheid niet, die kampt met de gevolgen van de kredietcrisis. Eigenlijk is daar de ellende begonnen, zegt Luc Berris, bestuurder bij Natuurmonumenten in Gelderland en Utrecht. Ook Natuurmonumenten wilde het destijds overnemen. Niet alleen uit interesse voor het paleis zelf, maar ook voor wat er omheen ligt: een terrein van 165 hectare midden in het Natuurnetwerk Nederland (de vroegere ecologische hoofdstructuur). Het bestaat voor een groot deel uit privébos dat nog altijd gesloten is voor publiek; een uniek stukje Nederlandse natuur dat je met recht ‘wild’ kan noemen. “Onze voorwaarde was wel dat het Rijk de restauratie van het paleis zou betalen”, vertelt Berris. “Dat is een van de redenen waarom de gesprekken toen zijn stukgelopen.”

Een gat van 11,8 miljoen

Gegadigden genoeg, maar niemand wil opdraaien voor de restauratie van het paleis

Omdat de overheid er niet uitkomt, stelt ze in 2013 een zogeheten ‘ronde tafel’ in. Die ronde tafel van prominente zakenlieden en openbare bestuurders adviseert de minister om het paleis via een openbare verkoopprocedure van de hand te doen. Die procedure komt er in 2015; er melden zich 120 geïnteresseerden. Een jury onder leiding van oud-minister Sybilla Dekker selecteert vier partijen die de opdracht krijgen hun plannen verder uit te werken. Uiteindelijk mogen drie van die vier partijen een bod uitbrengen. De MeyerBergman Erfgoed Groep komt als hoogste bieder uit de bus en koopt het paleis voor 1,7 miljoen euro, een symbolisch dubbeltje per Nederlander.

De MeyerBergman Erfgoed Groep, dat is het echtpaar Ton Meijer en Maya Meijer-Bergmans. Ton is vastgoedonder­nemer met een door Quote geschat vermogen van 160 miljoen euro; Maya maakte als directeur van Den Haag Sculptuur naam in de Haagse cultuursector. In de wereld van het erfgoed zijn ze vooral bekend om hun restauratie van de Amsterdamse Westergasfabriek, tegenwoordig een levendige evenementenlocatie. Met hun plan ‘Made by Holland’ willen Ton en Maya Meijer het kunstje bij Paleis Soestdijk herhalen. Het landgoed moet een “dynamisch platform en podium voor innovatiekracht en excellent ondernemerschap” worden.

Het project lijkt dan nog een verademing voor de natuur, zegt Kees Koudstaal. Ten tijde van de verkoop zit hij in de Baarnse gemeenteraad; later zou hij daar een van de luidste tegenstanders worden. Maar in 2017 zijn de plannen van MeyerBergman nog een stuk bescheidener dan die van de concurrentie. Een relatief kleine villawijk op de plaats waar nu een oude marechausseekazerne staat, enkele evenementen per jaar, een hotel in de bestaande bebouwing. Wanneer de ontwikkelaar in 2019 een uitgewerkte versie van de plannen presenteert, slaat de sfeer in Baarn om. In de oorspronkelijke begroting zat een gat van 11,8 miljoen euro. Om dat te dichten, zoekt MeyerBergman flink de grens op. Het kleine hotel in bestaande bebouwing is vervangen door een groot nieuwbouw- hotel, er komen een auditorium en een amfitheater. Het aantal grote evenementen is opgeschroefd naar 40 per jaar, het aantal woningen van 65 naar 98, waarvoor zo’n 3 hectare bos moet wijken.

Afgezwakt plan

“Besodemieterd” voelde hij zich, zegt Koudstaal. “Probeer maar eens een dakkapel op je huis te zetten die twee keer zo groot is als mag van de vergunning. Dan staat bouwtoezicht de volgende dag bij je op de stoep.” Voor Koudstaal is duidelijk dat plannen op deze schaal funest zijn voor de natuur bij het paleis. “De enige die daar de laatste decennia van de twintigste eeuw wandelde, was Juliana. Een van de weinige plekken waar de natuur zijn gang kan gaan. En in dat rustgebied ga je nu een evenemententerrein bouwen.”

“De enige die daar de laatste decennia van de twintigste eeuw wandelde, was Juliana”

De Baarnse gemeenteraad weigert in eerste instantie akkoord te gaan met de nieuwe plannen. Ook het gemeentebestuur en de provincie Utrecht zijn kritisch. Maar de projectontwikkelaar houdt de politiek voor dat de plannen essentieel zijn voor de bedrijfsvoering: stemt de gemeenteraad niet in, dan komt het voortbestaan van het paleis in gevaar. Na veel gesteggel rolt er een compromis uit de bus waarin de gewraakte plannen enigszins worden afgezwakt. De 98 vrijstaande villa’s worden appartementencomplexen van maximaal 15 me- ter hoog, waardoor er minder bos gekapt hoeft te worden. In februari 2022 gaat de Baarnse gemeenteraad – uitgezonderd vijf tegenstemmers, onder wie Kees Koudstaal – akkoord met het nieuwe ontwerpbestemmingsplan van Paleis Soestdijk.

Precedent

Maar het is nog geen gelopen race, zegt Koudstaal. Hij heeft de politiek inmiddels verlaten en een stichting opgericht: met ‘Behoud het Borrebos’ richt hij zich volledig op de strijd tegen de plannen van MeyerBergman. In april 2023 maakt Koudstaal – net als Natuurmonumenten, de groep omwonenden van Marianne Beekmans en nog eens acht andere partijen – tijdens een 10 uur durende hoorzitting bezwaar tegen de plannen bij de Raad van State. Indien die constateert dat het bestemmingsplan niet voldoet aan de wet en de gemeenteraad het dus niet goed had mogen keuren, kan ze het besluit vernietigen.

Volgens Luc Berris van Natuurmonumenten is het “een dubbeltje op zijn kant”. Het bezwaar is belangrijk omdat de Raad met haar uitspraak een precedent kan scheppen, legt Berris uit. “Als de plannen in de huidige vorm door mogen gaan, dan mag er dus kennelijk wél gebouwd worden in het Natuurnetwerk Nederland. En als het hier mag, op deze manier, dan mag het ook op een andere plek.”

De gemeente Baarn vindt het niet passend om inhoudelijk commentaar op de zaak te geven zolang deze bij de Raad van State ligt. Directeur Maya Meijer-Bergmans laat weten “het volste vertrouwen” te hebben in het bestemmingsplan. Ze verwacht dat de Raad van State haar kant zal kiezen: “We zijn ervan overtuigd dat ons plan zorgvuldig is opgesteld met aandacht voor alle relevante aspecten, inclusief de bescherming van de natuur.”

Compensatie

Volgens Berris gaan MeyerBergman en de lokale overheid juist veel te gemakzuchtig om met de schade die ze aanrichten. Zo bepaalt de provincie Utrecht dat impact op de natuur ruim gecompenseerd moet worden. “Maar oud bos wordt nu gecompenseerd met jong bos, dat de komende 100 jaar eigenlijk altijd minder waard is. Of neem roofvogels: er is gekeken of er nesten in het bos zitten. Maar als je geen nest vindt, wil dat niet zeggen dat die vogel geen gebruik maakt van het gebied. Jij hebt thuis toch ook een keuken en een woonkamer, en niet alleen een slaapkamer?”

Bovendien zijn veel van de compensatiemaatregelen volgens Natuurmonumenten een vorm van greenwashing. Zo beweert MeyerBergman de natuurwaarden in het bos te versterken door ‘natuurinclusief’ te bouwen. Berris: “Terwijl het nu natuur ís. Je kunt ook gewoon niet bouwen.”

Weeffout

Hoe moet het nu verder? Berris ziet twee mogelijke oplossingen. De Staat kan alsnog meebetalen aan de restauratie van het paleis, waardoor er minder geld hoeft te worden verdiend. “Het Rijk heeft indertijd de restauratie overgelaten aan de markt. Maar zulke kosten verdien je niet zomaar terug. Dat geld moet ergens vandaan komen, dat kun je een ondernemer niet verwijten. Natuurmonumenten heeft ook wel eens samengewerkt met ondernemers en dan merk je: een ondernemer zoekt telkens de grenzen op. En dan delft de natuur het onderspit.” De ‘weeffout’, zegt Berris, is dat gemeenten en provincie destijds geaccepteerd hebben dat het Rijk Soestdijk als erfgoed wilde behouden, maar niet wilde betalen.

“Natuurinclusief bouwen? Het ís nu natuur, je kunt ook gewoon niet bouwen”

De tweede oplossing: het verdienmodel loskoppelen van het paleis. Woningen, evenementen en hotel kunnen ook op een andere locatie komen, met minder schade voor de natuur. Maya Meijer-Bergmans wil niet op dit voorstel ingaan: “We hebben uitgebreid samengewerkt om ervoor te zorgen dat de impact op de natuur zo beperkt mogelijk is”, schrijft ze. “Deze zorgvuldige afweging heeft geleid tot het huidige plan, dat we als evenwichtig en duurzaam beschouwen. We geloven dat onze plannen zullen bijdragen aan de verbetering en versterking van het natuurlijke ecosysteem.” Ook merkt Meijer- Bergmans op dat zij in de 6 jaar sinds de aankoop van het paleis “bijna 80 natuur onderzoeken [hebben] laten doen”, het stiltebos in het geheel gesloten wordt gehouden voor publiek en er “het jaar rond vijf tuinlieden in het park werken om het in goede staat te brengen. Het was redelijk verwaarloosd.”

Illegale staatssteun

Omdat de plannen van MeyerBergman sinds de verkoop zo gewijzigd zijn, vragen de tegenstanders zich ondertussen af of de procedure niet in zijn geheel over moet. De Rijksoverheid peinst er vooralsnog niet over om het paleis terug te kopen, maar Koudstaal geeft niet op: “Er is nog nooit een debat geweest, binnen het gemeentehuis of daarbuiten, over de manier waarop het landgoed in bezit is gekomen van de MeyerBergman Erfgoed Groep. En hoe de gemeenteraad van Baarn tot zijn besluit is gekomen om de verkoop goed te keuren.” En dat is niet Koudstaals enige bezwaar. Volgens de koopakte kan MeyerBergman het paleis na 15 jaar vrij op de markt te koop zetten. Aangezien het landgoed waarschijnlijk veel meer waard is dan de 1,7 miljoen euro die MeyerBergman betaalde, vermoedt Koudstaal dat er sprake is van illegale staatssteun.

Genoeg te doen

Nu is het wachten op de Raad van State. Wat het bestemmingsplan betreft, is dit het eindstation: de Raad kan de plannen vernietigen en MeyerBergman terug naar de tekentafel sturen, of ze goedkeuren en op die manier de discussie beëindigen of de plannen binnen het natuurgebied passen.

Wat ze in dat laatste geval gaan doen, durven de tegenstanders nog niet allemaal te zeggen. Natuurmonumenten zal zich moeten beraden op eventuele vervolgstappen, zegt Berris. Beekmans twijfelt of ze nog de energie zal hebben om door te vechten. Ze zal er “een paar dagen goed ziek van zijn” als MeyerBergman de zaak wint.

Voor Koudstaal eindigt de strijd hoe dan ook niet bij de Raad van State. “Als de Raad zegt dat het plan uitvoerbaar is, dan zijn we nog lang niet klaar. Dan moet er gesloopt worden, en dan heb je een sloopvergunning nodig. En als je wil bouwen, zijn daar ook weer vergunningen voor nodig. Er is nog genoeg te doen.”

Aan de muur van zijn werkkamer hangt een strip van Fokke en Sukke, speciaal voor hem getekend door geestelijk vader Jean-Marc van Tol. De twee vogels lopen door een rokende metropool: “Ooit was dit een bos…” “Maar toen stopte Kees.” Koudstaal: “Ze zijn nog lang niet van me af.”