Statiegeld: de strijd om de petfles

Wat is nu beter: statiegeld op petflessen, of inzameling in oranje containers? De overheid legt de verantwoordelijkheid voor recycling bij het bedrijfsleven, maar die stuurt op kosten, en niet op milieu. De strijd om de petfles woedt volop.

Een lege petfles inruilen voor tegoed op je OV-chipkaart: in Beijing kan het. Ook in Dubai kun je reizen door te recyclen, al is de milieuwinst er minder evident: je krijgt er Airmiles voor je lege flesje. Litouwen gaat het statiegeld uitbreiden. In België zijn er plannen voor statiegeld op blikjes – iets wat in Duitsland al jaren de normaalste zaak van de wereld is. De burger belonen om blikjes en flessen in te leveren blijkt al decennia een effectief middel om zwerfafval te voorkomen, grondstoffen opnieuw te gebruiken en daardoor energie en uitstoot te besparen.

Ook in Nederland staat de statiegeldheffing op blikjes en kleine flesjes al jaren in de wet – maar dan in een ‘slapend’ wetsartikel dat nooit van kracht is geworden. Daarom moest het hele wetsartikel maar verwijderd worden, vonden VVD, CDA en PVV in 2012 met succes. Maar dankzij een motie van D66 vlak voor de zomer zijn die artikelen nu weer slapend en wel teruggezet in de wet. Een flinke tegenvaller voor de lobby van veel frisdrankfabrikanten en supermarkten die het statiegeldsysteem al jarenlang liever zien verdwijnen en willen inruilen voor ‘verpakkingsvrijheid’.

Afschaffen?

Slaagden tegenstanders van statiegeld er eerder al in om de milieuvriendelijkere hervulbare petfles naar de geschiedenisboekjes te verbannen, afgelopen zomer verwachtten zij dat staatssecretaris Mansveld van Milieu de statiegeldverplichting voor grote petflessen zou afschaffen. Het statiegeld kon worden vrijgegeven, wanneer het bedrijfsleven een aantal doelen rond afvalinzameling en recycling haalde. Omdat dat niet is gelukt (zo worden er nog steeds pvc-verpakkingen in supermarkten gebruikt) houdt Mansveld de huidige statiegeldverplichting op grote petflessen in stand. Volgend jaar bekijkt zij opnieuw of dat zo blijft.

De overheid heeft de verantwoordelijkheid voor het hergebruik van verpakkingen en voor het voorkomen en opruimen van zwerfafval nadrukkelijk bij het ‘verpakkende bedrijfsleven’ gelegd. Dat zijn bedrijven zoals supermarkten en frisdrankfabrikanten die verpakte consumentengoederen op de markt brengen. De afspraken tussen de rijksoverheid, gemeenten en het bedrijfsleven staan in de zogenoemde Raamovereenkomst. Daarin staat dat plastic afval ‘zo hoogwaardig mogelijk’ gerecycled moet worden.
Volgens Recycling Netwerk, dat dertien milieuorganisaties vertegenwoordigt, zijn de afspraken in de Raamovereenkomst veel te vaag omschreven. “Na de goedkeuring van de Raamovereenkomst door de Kamer zijn de afspraken over hergebruik uitgehold en afgezwakt”, stelt Robbert van Duin van Recycling Netwerk. “De lat is daardoor veel te laag gelegd, zo hoeft er bijvoorbeeld maar 25 procent hergebruikt PET in petflessen te komen.”

Met de Raamovereenkomst werd vastgelegd dat producenten verantwoordelijk zijn voor de inzameling en recycling van verpakkingen. Maar heeft de staatssecretaris nog controle over de aanpak en prioriteiten van organisaties als Nederland Schoon en het Afvalfonds, die moeten zorgen dat het milieubeleid rond verpakkingen wordt uitgevoerd? Recycling, met of zonder statiegeld, is big business waarin verschillende bedrijven en branches tegengestelde belangen hebben. Met getouwtrek om de petfles als resultaat.

Circulair

De recycling van statiegeld-petflessen is al jaren een groot succes. Ruim 95 procent van de grote plastic flessen wordt zo ingezameld en verwerkt tot nieuwe flessen: de circulaire economie in optima forma. De ingezamelde petflessen zijn goud waard: zo’n 700 euro per ton. De recycle-industrie is er dol op, omdat je van schoon PET (voluit polyethyleentereftalaat), waar geen andere plastics doorheen zitten, weer hoogwaardige producten kan maken: van transparante fles tot transparante fles.
De milieubeweging vindt statiegeld belangrijk omdat het vele malen meer energiebesparing oplevert dan de laagwaardiger recycling van gemengd ingezamelde plastic verpakkingen. Milieuorganisaties willen daarom ook kleine drankverpakkingen van statiegeld voorzien. Dat zorgt voor minder zwerfafval en ‘plastic soep’ op zee.

Ook de gemeenten, verantwoordelijk voor de publieke ruimte waar het zwerfafval op straat ligt, pleitten in 2011 met een overweldigende meerderheid van 94 procent voor uitbreiding van het statiegeldsysteem met kleine drankenverpakkingen. In de Kamer wordt uitbreiding gesteund door de SP, GroenLinks, Partij voor de Dieren en de Christen Unie. Uit onderzoek van TNS-NIPO in opdracht van Recycling Netwerk bleek eind 2006 al dat bijna 80 procent van de Nederlandse bevolking hiervan voorstander was. Het lukte de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) echter niet de uitbreiding in de Raamovereenkomst van 2012 te verzilveren.

Waardevol PET

Tegenover de wens om het statiegeld uit te breiden naar kleine drankverpakkingen staat de frisdrankenlobby met multinationals als Coca-Cola. Samen met de branche-organisatie van de supermarkten (CBL) zeggen zij een groot voorstander te zijn van recycling, maar dan via inzameling in de oranje containers. Via het Afvalfonds wordt die oranje ‘Plastic Heroes’ container als meest efficiënte systeem gepromoot. Waarom pleiten zij ervoor om de petflessen in de oranje containers te stoppen, om ze daarna weer met veel moeite van de andere plastics in die container te scheiden?

Het Afvalfonds, dat wordt bestuurd door vertegenwoordigers uit het bedrijfsleven, int de verpakkingsheffing. Dat is een bijdrage van bedrijven die grote hoeveelheden verpakkingen op de markt brengen, waarvan de opbrengst via gemeenten besteed wordt aan het recyclen van kunststof- en andere verpakkingen. Het lijkt er echter op dat het Afvalfonds nu de benadering kiest: wie betaalt, die bepaalt.

De directeur van het Afvalfonds is voormalig Coca-Cola topman Cees de Mol van Otterloo. Nadat hij in 2010 als directeur externe betrekkingen bij Coca-Cola Benelux vertrok, leidde hij de onderhandelingen over bovengenoemde Raamovereenkomst namens het verpakkende bedrijfsleven. De Mol van Otterloo wil de waardevolle petflessen er graag bij in de oranje containers. Dat maakt de recycling beter betaalbaar en bedrijven hoeven dan minder verpakkingsheffing te betalen, vertelde hij in 2012 in Forum, een uitgave van VNO-NCW. Al dat PET is veel waard, veel meer dan de huidige mix van allerlei soorten plastics en folie die in de oranje containers worden gekieperd. De petfles kan die inhoud van de oranje containers dus een stuk waardevoller maken – maar nooit zo waardevol als een gescheiden, schone stroom gebruikte petflessen. In plaats van te kijken welke recyclingmethode de meeste grondstoffen- en milieuwinst oplevert kiest het Afvalfonds echter voor de goedkoopste methoden.

Kosten

Ook vanuit supermarkten is jarenlang geklaagd over de kosten van het statiegeldsysteem. Omdat de inname winkelruimte en arbeid kost, zou het beter zijn om de petflessen voortaan ook in de oranje containers te verzamelen. De Tweede Kamer en gemeenten werden voorzien van een Wageningse kostenstudie die deze redenering ondersteunde. Emballage-automaten verkoper Tomra liet de ramingen vervolgens door CE Delft opnieuw onderzoeken. Conclusie van CE Delft: de kosten van het statiegeldsysteem zijn de helft van wat de Wageningse studie stelde. Het kostenargument wordt sindsdien nauwelijks nog hardop ingezet om te pleiten voor afschaffing van het statiegeld. Naar buiten toe stellen het Afvalfonds, de branche-organisatie van de frisdranken-, water- en sappenindustrie FWS en CBL en hun bondgenoten nu dat het vooral voor de consument zo fijn is wanneer deze al zijn plastic op één plek kwijt kan.

De veelgehoorde bewering dat ‘het bedrijfsleven’ tegen statiegeld is, klopt echter niet. Er zijn bedrijven genoeg die uit bedrijfseconomische en wellicht ook maatschappelijke overwegingen de statiegeldregeling graag zien uitgebreid.

DNA

“Statiegeld past helemaal in de circulaire economie. Het is een gaaf proces. Het zit echt in ons DNA.” Aldus een vertegenwoordiger van supermarktketen Lidl, begin juni in dagblad Trouw. Lidl’s petflessen bestaan al voor 60 procent uit hergebruikt PET, dankzij de succesvolle inzameling. Op haar website schreef de supermarkt dat ze belang hecht aan statiegeld, en “grote twijfels heeft of de afschaffing van het huidige systeem wel de juiste stap is”. Opvallend genoeg ondertekende Lidl rond de tijd van het interview met Trouw ook een lobbybrief van van supermarktkoepel CBL, de frisdrankenindustrie en VNO-NCW aan de Tweede Kamer, om met statiegeld te stoppen. Lidl’s webpagina over het belang van statiegeld is inmiddels verwijderd en alleen nog via het internetarchief terug te vinden. Wat gebeurde er bij Lidl, dat het zo’n draai maakte over statiegeld?

Afgekocht

Volgens tijdschrift P+ zouden Lidl en Aldi, die het statiegeldsysteem slim en winstgevend hebben ingericht en er in tegenstelling tot veel andere supermarkten niet over klagen, onder druk zijn gezet om zich ook tegen het statiegeld te keren. Een delegatie van het CBL en Coca Cola zou daartoe een geldbedrag in het vooruitzicht hebben gesteld. Afkoping, concludeerde P+. Het CBL, Coca Cola en Lidl ontkennen dat het zo is gegaan.

Het Afvalfonds mocht aan staatssecretaris Mansveld en de Tweede Kamer uitleggen hoe het zat. Niks aan de hand, schreef het Afvalfonds medio september bij monde van directeur Cees de Mol van Otterloo. Er zijn inderdaad gesprekken gevoerd met Aldi en Lidl, staat in de brief van het Afvalfonds. Want die supermarkten hebben veel geïnvesteerd in hun slimme innamesysteem. Als het statiegeld straks niet meer verplicht zou zijn, lijden ze mogelijk schade. In dat geval zal het Afvalfonds Aldi en Lidl een compensatie bieden, aldus De Mol van Otterloo. De SP heeft Kamervragen aan staatssecretaris Mansveld gesteld.

Chantage

De directeur van het Afvalfonds dreigt intussen zelf in opspraak te raken. Down to Earth meldde in oktober op haar website dat twee directeuren van inname-automatenfabrikant Tomra, Cees de Mol van Otterloo van chantage beschuldigen. Hij zou op oneigenlijke gronden hebben voorkomen dat de plaatsing van inname-automaten op een school werd vergoed uit het fonds van Nederland Schoon voor projecten tegen zwerfafval. De automaten zouden alleen vergoed worden wanneer Tomra zou stoppen met hun lobby voor het behoud van statiegeld. De aantijgingen worden door de directeur van het Afvalfonds ontkend. Nederland Schoon heeft officieel geen standpunt voor of tegen statiegeld, “dat is een politiek besluit”.

In de Raad van Toezicht van Nederland Schoon zijn echter vooral verklaarde tegenstanders van statiegeld vertegenwoordigd, waaronder Coca Cola, Albert Heijn, het CBL, VNO- NCW, en de ANWB. Het Afvalfonds voorziet Nederland Schoon jaarlijks van 5 miljoen euro voor de activiteiten tegen zwerfafval. Daarnaast beoordeelt Nederland Schoon de aanvragen die gemeenten doen voor een bijdrage uit de zwerfafvalvergoeding, waarvoor het Afvalfonds 20 miljoen euro per jaar beschikbaar heeft. Kamerlid Cegerek (PvdA) heeft intussen opheldering gevraagd aan staatssecretaris Mansveld over de vermeende chantage door de Mol van Otterloo.

Amerikaanse toestanden

Ook buiten Nederland moeten voorstanders van statiegeldregelingen het keer op keer opnemen tegen de frisdranken- en retailindustrie. In Australië vochten Coca Cola en Schweppes het statiegeldsysteem bij de rechter aan. In de Amerikaanse staat Massachussetts komt de American Beverage Association met een reclamecampagne ter waarde van 8 miljoen dollar in het geweer tegen een volksstemming over uitbreiding van het statiegeld. Volgens de Boston Globe gebruikten de frisdrankenverkopers in hun advertenties onjuiste gegevens: geen middel wordt geschuwd, zo lijkt het.

Miljoeneninvestering

Maar hebben degenen die pleiten voor inzamelen van PET in de plastic containers, in plaats van via statiegeld, misschien toch een punt als ze zeggen dat al dat plastic weer makkelijk in verschillende stromen gesorteerd kan worden? Dat valt nog tegen. De in verpakkingen gebruikte plastics verschillen onderling zo veel, dat het inzamelen van al die kunststoffen in één container volgens sommigen eigenlijk net zo onlogisch is als het inzamelen van glas en metaal in één container. Met als belangrijk verschil dat het scheiden van glas en metaal een stuk eenvoudiger is, dan het scheiden van de vele soorten plastic.

Dit laatste wordt nog verder bemoeilijkt doordat het bedrijfsleven ook heeft toegezegd om minder verpakkingen op de markt te brengen. Verpakkingen worden daardoor steeds dunner (= minder kilo’s verpakking) en bestaan ook vaker uit folies van verschillende soorten kunststof. Deze zogenoemde multilayers zijn niet meer te scheiden in de stoffen waaruit ze zijn samengesteld, waardoor hoogwaardige recycling niet mogelijk is.

Toch kan er veel met moderne scheidingstechnieken – waarin door afvalverwerkers ook grootscheeps is geïnvesteerd, in afwachting van afschaffing van het statiegeld en een toenemende stroom te sorteren plastic uit de oranje containers. Toenmalig staatssecretaris Atsma opende in 2011, onder toeziend oog van de oranje ‘Plastic Heroes’ mascotte, de nieuwe sorteerinstallatie van afvalverwerker SITA. De miljoeneninstallatie moet een kwart van het in Nederland in de oranje containers ingezamelde kunststof afval gaan sorteren.

Ook bedrijven als SITA hebben dus een groot economisch belang bij het afschaffen van statiegeld en het invoegen van de waardevolle petflessen in het inzamelsysteem van Plastic Heroes. Maar in de oranje containers wordt veel lager percentage plastic ingezameld, dan de 95 procent statiegeld-petflessen die terugkomen.

Onderzoek

Ondertussen heeft het Afvalfonds een studiegroep opgezet om te kijken hoe integratie van de petfles in het Plastic Heroes systeem toch kan leiden tot schone materiaalstromen voor kunststof hergebruik. Nederland Schoon onderzoekt hoe je met beloningen zwerfafval tegengaat. Of die werkgroepen de circulaire economie dichterbij gaan brengen, of door het zoveelste onderzoek een uitbreiding van het statiegeld willen tegengaan, zal moeten blijken. De politiek doet er goed aan in de gaten te houden welke opdracht de werkgroepen zichzelf geven, en wiens belang zij precies dienen.

En de consument, wat moet die intussen met de Plastic Heroes container? Zo bezien lijkt dat eerder een project waar het verpakkende bedrijfsleven belang bij heeft, dan dat het de beste manier van recyclen is. Moet je daar als milieubewuste consument je best voor doen? “De oranje containers zijn welkom als aanvulling op het statiegeldsysteem,” vindt Robbert van Duin van Recycling Netwerk. “Maar gezien de inspanning die de overheid daarmee van de burgers vraagt, mogen burgers ook verwachten dat die overheid ervoor zorgt dat plastic afval zo goed mogelijk wordt hergebruikt. Het waardevolle PET moeten we daarom via het statiegeld apart blijven inzamelen en verwerken.” Wordt vervolgd.

Lees meer in het dossier Statiegeld

 

24 jaar falend afvalbeleid

1991

Convenant Verpakkingen, afspraken o.a.: stop gratis tassen in supermarkten, in aantal winkels wijn in herbruikbare statiegeldflessen deels met zelftap, statiegeld van 1 gulden voor koolzuurhoudende dranken in eenmalige flessen, in 2000 helft van plastic flessen en flacons gerecycled.

1997

Tweede Convenant Verpakkingen: afspraken plasticrecycling worden afgezwakt. Voor andere materialen worden hogere percentages afgesproken. Die worden niet gehaald.

2002

Derde Convenant Verpakkingen: lagere doelstellingen voor papier en plastic. Uiterlijk 2005 blikjes en flesjes in zwerfafval met 80 procent verminderd, anders komt hier statiegeld op. Doel niet gehaald, statiegeld niet ingevoerd.

2004

Staatssecretaris Van Geel: hervulbare grote petfles wordt eenmalige fles. Volgens milieuorganisaties veroorzaakt dit meer afval en broeikasgassen. De frisdrankindustrie belooft als compensatie ook kleine petflesjes in te zamelen. Dit gebeurt niet.

2005

Verpakkingsafval is toegenomen, tegen afspraken 1991. Minder in plaats van meer herbruikbare verpakkingen, 92 procent meer kleine plastic flesjes verkocht (sinds 2001).

2006

De hervulbare petfles verdwijnt.

2011

Vereniging Nederlandse Gemeenten roept op statiegeld uit te breiden naar kleine flesjes.

2012

Staatssecretaris Atsma noemt statiegeldsysteem ‘peper- en peperduur’, loodst Raamovereenkomst Verpakkingen 2013-2022 door Tweede Kamer. Statiegeld op petflessen mag afgeschaft als doelstellingen 2013 worden gehaald.

2014

Doelstellingen Raamovereenkomst niet allemaal gehaald, statiegeld op petflessen blijft van kracht.

2015

Staatssecretaris Mansveld zal opnieuw beoordelen of statiegeld op petflessen wordt vrijgegeven.

—————-

Update:

Een vorige versie van dit artikel vermeldde 25 miljoen als budget voor Nederland Schoon. Dit artikel is gewijzigd op 3 november 2014, waardoor nu het juiste budget wordt vermeld. Daarnaast meldt Nederland Schoon dat de voorzitter van haar Raad van Toezicht, Peter Swinkels, sinds 1 oktober j.l. geen deel meer uitmaakt van het bestuur van VNO-NCW.

Meer lezen