“We wekken de grond weer tot leven”

Landbouwgrond in Nederland is duur, heel duur. Dat staat de verduurzaming van de sector enorm in de weg. Initiatieven zoals Herenboeren en Land van Ons bieden uitkomst.

Nederland heeft de duurste landbouwgrond van Europa, een gevolg van grootschalige grondspeculatie. Sinds 1955 is landbouwgrond maar liefst zes keer zo duur geworden. En die prijs voert de druk voor boeren op om te intensiveren en gewassen te telen waar ze zo veel mogelijk aan verdienen. Voor duurzame landbouw is maar weinig plaats, terwijl dat wel een vereiste is om de stikstofcrisis op te lossen en de natuur in Nederland te beschermen.

Bij Geert van der Veer daalde dat besef in toen hij bij de Limburgse tak van de Land- en Tuinbouw Organisatie (LTO) onderzoek deed naar de continuïteit van landbouwbedrijven. Die bleek er slecht voor te staan, vooral bij kleine bedrijven. “Ik dacht toen: shit, als dit zo doorgaat, stijgt die grondprijs harder dan de inkomsten van boeren stijgen. Dan wordt steeds meer landbouwgrond opgekocht door andere sectoren. Vooral de kleine bedrijven zijn de klos.”

Volgens Geert zijn we te ver van de natuur en daarmee ons voedsel af komen te staan. “We worden te veel als consument behandeld en begrijpen niet meer dat er ooit een boer heeft gewerkt voor de pakjes en zakjes die we in de supermarkt kopen.” De overheid schuift ondertussen het maken van broodnodig beleid al 30 jaar vooruit. “En daar kan ik niet tegen. Wat moet ik dan doen: met de minister een pot koffie leegdrinken en niks bereiken, of zelf maar aan de slag?” Hij ging op zoek naar een oplossing en bedacht: “We moeten de burger via de boer weer met de bodem verbinden. Een ándere BBB inderdaad, ik had die naam wel willen claimen”, zegt Geert lachend.

Rekensom

Na 10 jaar onderzoek kreeg dat idee vorm in het initiatief Herenboeren. Het begon met een rekensom. “Hoeveel mensen heb je nodig om één professionele boerderij te kunnen laten draaien? Een boerderij die het eten voor die groep mensen produceert dus, en niet voor de markt. Hoeveel appelbomen, bloemkolen en broccoli heb je nodig, hoeveel koeien en ga zo maar door. En dat natuurlijk op een regeneratieve manier, die de bodem herstelt. En: hoeveel grond is daar dan voor nodig? Ik was blij dat er andere mensen om me heen waren die dat veel beter konden berekenen dan ik.” Het optimum bleek te liggen op 250 huishoudens op 20 hectare grond. Die huishoudens vormen een coöperatie en leggen elk 2,5 duizend euro in. Ook betalen ze een maandelijkse contributie. Als ze willen, kunnen zij meewerken op het land, of lid worden van het bestuur. De coöperatie is eigenaar van het bedrijf en pacht de grond voor langere tijd. De boer is bedrijfsleider en werkt in loondienst, met een vast inkomen. De huishoudens delen de oogst, hoe groot of klein die ook is.

In totaal zou er voor alle Nederlanders zo’n 700 duizend hectare nodig zijn. “Dat er ooit zo veel Herenboerderijen zullen komen, is geen realistische gedachte natuurlijk, maar het pást wel in Nederland. Dat was belangrijk voor mij”, vertelt Geert. De eerste Herenboerderij begon hij 10 jaar geleden zelf, in het Brabantse Boxtel. Inmiddels zijn er 23 Herenboerderijen en zo’n 35 initiatiefgroepen die er ook een willen beginnen.

Gebrek aan grond

Die groepen gaan zelf op zoek naar grond. In het gebied waar ze een Herenboerderij willen starten, praten ze met boeren die om wat voor reden dan ook hun grond niet meer willen gebruiken. Zo proberen ze een grondeigenaar te vinden die het wil verpachten. Soms krijgen ze hulp van andere organisaties, zoals Natuurmonumenten, of van een gemeente. Soms werkt die laatste juist tegen. Het lukt dan ook niet altijd om grond te vinden: sommige initiatiefgroepen hebben zichzelf opgeheven omdat het na jaren zoeken niet lukte. “Als grond vinden geen probleem zou zijn, zouden we elk jaar wel acht boerderijen erbij krijgen”, zegt Geert. “De problemen zijn erger geworden sinds het mislukken van het landbouwakkoord en het aantreden van dit kabinet. Het beleid is nu om geen beleid te hebben, door die onzekerheid lijken boeren meer geneigd hun grond vast te houden en niet voor lange tijd te verpachten.”

“Sommige mensen blokkeren een snelweg, ik doe dit. We werken allemaal aan hetzelfde”

Wat is de oplossing voor het probleem? Er zijn veel boeren die wel wíllen verduurzamen, maar dit niet kunnen omdat het te duur is of omdat er een tijd minder opbrengst is. Herenboeren kan uitkomst bieden: “Als we opschalen naar 2 duizend leden per Herenboerderij in plaats van 250, kunnen we 100 hectare grond naar regeneratieve landbouw tillen – samen met de oorspronkelijke boer. We nemen de producten gegarandeerd af, dus kunnen we voorwaarden stellen, zoals geen bestrijdingsmiddelen gebruiken en regeneratief werken.” Om genoeg mensen aan te trekken, moet het Herenboeren-concept wel aangepast worden, bijvoorbeeld door een winkel toe te voegen. Dat maakt het laagdrempeliger om lid te worden en makkelijker om op te schalen.

Netwerk

Inmiddels heeft Geert een netwerk van stichtingen opgebouwd die allemaal op een andere manier duurzame landbouw makkelijker willen maken. Stichting Plaatsen vormt een kennisnetwerk van burgers, boeren en locaties die ervaringen kunnen uitwisselen. Met Caring Farmers ondersteunen regeneratieve boeren elkaar. Als het niet lukt om pachtgrond te vinden, gaat Aardpeer op zoek naar grond om te kopen – met behulp van crowdfunding en soms samen met andere initiatieven. Zo kocht Aardpeer in oktober 2024 samen met Land van Ons 13 hectare voor de Jonge Voedselbosboeren. De vier twintigers hebben inmiddels 17 duizend bomen aangeplant in Voedselbos De Laar in het Gelderse Elst. Een Herenboerderij in de buurt gaat een deel van het perceel gebruiken.

Land van Ons heeft net als Herenboeren grootse plannen: er moet een ‘ecologische hoofdstructuur’ in Nederland komen, maar dan voor regeneratieve landbouwgrond, van 300 duizend hectare. Dat is 15 procent van de landbouwgrond. In plaats van grond te pachten, kopen ze het. De leden van de coöperatie betalen 30 euro per jaar, waarvan een derde gebruikt wordt voor de aankoop van grond en de rest voor andere kosten van de organisatie, zoals planten en heggen. Ze kunnen natuurlijk ook extra grond kopen. Wanneer een perceel gekocht is, stelt Land van Ons een beheerplan op samen met universiteiten, onderzoeksbureaus, de boer en andere geïnteresseerden. De boer kan vervolgens de grond pachten tegen een schappelijke prijs. Land van Ons is inmiddels eigenaar van 350 hectare grond.

Geen villawijk

Erwin de Jong pacht sinds 2023 een perceel van 7 hectare van Land van Ons: Tuinderij WIJdehorst in Wassenaar. “Over het perceel was al een tijd wat gedoe”, vertelt Erwin. Het had niet veel gescheeld, of het was gekocht door een projectontwikkelaar die er villa’s wilde neerzetten. De gemeente had liever een alternatief en ook omwonenden zagen de nieuwe villa’s niet zitten. Een van hen haalde Land van Ons erbij. “De eigenaar van het perceel wilde liever aan hen verkopen”, zegt Erwin. “De villa’s kwamen er niet. En Land van Ons had een mooi perceel: het ligt aan de Rijksstraatweg, een mooie plek waar heel veel mensen langskomen.”

Erwin hoorde toevallig over de aankoop, via een vrijwilliger bij de kleine zelfoogsttuin die hij toen beheerde. “Dat was een heel goede tip! We presenteerden ons idee en daar waren ze heel enthousiast over. Een paar maanden later konden we beginnen.” WIJdehorst is nog in opbouw – een deel van de grond was uitgeput door bollenteelt en op een ander gedeelte lag worteldoek. “Dat hebben we met een hele hoop vrijwilligers weggehaald”, vertelt Erwin. “Er lag heel oude, dode zandgrond onder, bijna woestijnzand. Dat zijn we weer tot leven aan het werken, stukje bij beetje. Er komt al mooie groente uit en nu, na een jaar, zoemt het alweer van het leven.”

Aan vrijwilligers is gelukkig geen gebrek bij WIJdehorst, want alles wordt met de hand geplant. Er is een voedselbos, een bloemenpluk- en moestuin waar mensen zich op kunnen abonneren en een thee­kwekerij met theetuin. Er is een winkel (in aanbouw) en een ruimte die te huur is voor evenementen. WIJdehorst is een coöperatie: er zijn nog certificaten te koop waarmee je mede-­eigenaar kunt worden van het bedrijf.

Erwin maakte pas 3 jaar geleden de omslag naar boer, samen met zijn partner die een opleiding volgde voor bio-dynamische landbouw. “As we speak is er achter mij een hele groep vrijwilligers aan het werk. Het is nog steeds wat onwerkelijk, ik heb echt geluk gehad.”

Werken aan hetzelfde

Land van Ons, Aardpeer, Herenboeren, Lenteland… Er zijn inmiddels een hoop initiatieven om uit te kiezen. Bijten die elkaar niet? Daar is Geert stellig in: “Nee, het gaat om handelingsperspectief. Sluit je aan, bij wat dan ook. De beweging moet zo groot mogelijk worden. Daar werk ik nu 12 jaar aan. Mijn eigen motivatie zit ’s ochtends aan de ontbijttafel”, zegt hij, doelend op zijn kinderen. “Sommige mensen blokkeren een snelweg, ik doe dit. We werken allemaal aan hetzelfde.”