“We leven in een tijd van wetenschap op bestelling”

Klimaatverandering, bijensterfte, genetische modificatie, nanodeeltjes – allemaal urgente maatschappelijke vraagstukken. De wetenschap erachter is complex, onvolledig en onzeker; vaak spelen verborgen waarden en belangen een rol. Dit maakt ze tot voer voor de ‘postnormale’ wetenschap, die Jeroen van der Sluijs al zo’n twintig jaar beoefent. “Zonder vaste aanstelling had ik een aantal dingen niet hardop kunnen zeggen, bijvoorbeeld over bijensterfte.”

 

Jeroen van der Sluijs is hoofddocent nieuwe risico’s bij de afdeling Milieu-Natuurwetenschappen aan de Universiteit Utrecht. Midden jaren tachtig maakte hij deel uit van de eerste lichting Leidse studenten die milieukunde als vak kon volgen. Samenlevingsvraagstukken spraken hem aan; voor de Wetenschapswinkel schreef hij het rapport Straling en kernenergie. Gevaar voor gezondheid, milieu en democratie. Op de cover ervan staan rollen prikkeldraad.

Wat doet dat prikkeldraad daar?
“Een samenleving met veel nucleaire technologie kan alleen bestaan als politiestaat; het vraagt om extreme bewaking. Een van mijn conclusies was dat die straling gevaarlijker is voor de democratie dan voor gezondheid en milieu. Ik onderzocht de controverse rond de risico’s, mijn eerste kennismaking met wetenschappelijke onzekerheden. Die interesse werd aangewakkerd toen ik ging werken in een internationaal onderzoeksproject over klimaatverandering, aantasting van de ozonlaag en zure regen. Startpunt van het onderzoek was 1957, het eerste jaar dat wetenschappers op mondiale schaal naar de planeet aarde gingen kijken en de metingen van CO2 in de atmosfeer begonnen. We onderzochten hoe sindsdien de samenleving reageerde op die milieuvraagstukken, met name industrie, wetenschap, media, politiek en ngo’s.”

Onzekerheid

Soms kan wetenschap geen zekere kennis verschaffen, bijvoorbeeld omdat voor betrouwbare data onmogelijk grote steekproeven vereist zijn, of effecten pas in de toekomst duidelijk worden. Vaak besluit men dan tot meer onderzoek, met als resultaat paralysis by analysis: de onzekerheid groeit en besluitvorming blijft uit. Postnormale wetenschap is een poging die schaakmatpositie te doorbreken.
Ze vond haar oorsprong in 1986, toen de kerncentrale van Tsjernobyl en het ruimteveer Challenger ontploften. Twee rampen in mega-technologieprojecten. Funtowicz en Ravetz, grondleggers van de postnormale wetenschap, stelden toen een een nieuwe benadering voor, die het beleidsmakers mogelijk maakt om bij onzekerheid toch besluiten te nemen.

Wat is het nieuwe aan postnormale wetenschap?
“Ze focust op onzekerheden, brengt hun aard, omvang en soort in kaart en verkent de implicaties daarvan voor de besluitvorming. Door rekening te houden met verschillende denkbare scenario’s worden robuuste, veerkrachtige oplossingen mogelijk. In plaats van kustverdediging te ontwerpen op het worstcasescenario van 1,30 meter zeespiegelstijging, kan de Deltacommissie beter een ruimtelijke reservering maken en die dijk pas bouwen indien nodig. In Hamburg staan huizen die op de begane grond hermetisch afsluitbaar zijn en boven loopbruggen hebben. Postnormale wetenschap maakt dat soort veerkracht mogelijk.
Uiteindelijk moet men zo al gaan denken aan de tekentafel. Men moet groene chemie ontwikkelen, duurzame steden, afbreekbare chemicaliën die zich niet ophopen in organismen. Nu komen we altijd pas na de marktintroductie achter de risico’s. Bij innovatie moet voorzorg richting geven in plaats van achteraf remmen.”

Hoe voorkom je nieuwe rampen?
“Je kunt meer wetenschappelijke disciplines betrekken bij de controle van elkaars werk en de keuken openzetten voor niet-wetenschappers. Niet om te gaan stemmen over de lichtsnelheid, wel om het ontstaan van kennis toe te lichten, ervaringskennis te gebruiken en commentaar te vragen. Neem de Enschedese vuurwerkramp in 2000: omwonenden van SE Fireworks weten andere dingen dan de Dienst Handhaving die er één keer gaat kijken. In Australië is community based auditing ontstaan toen een groep burgers, ondersteund door een wetenschapper, contra-expertise ging verzamelen tegen een mijnbouwproject. In Nijmegen geeft de Burgernetwerkacademie trainingen aan mensen die bezwaar willen maken tegen een weg of een fabriek.”

 

Wat kan postnormale wetenschap voor hen betekenen?
“Ze biedt gereedschappen om onzekerheden te beschrijven en analyseren. Zoals NUSAP, een methode om systematisch vragen te stellen: hebben we onvoldoende gegevens of te weinig theoretisch begrip? Hebben onze methoden beperkingen? Stak men om temperatuur te meten een vinger in de lucht of een thermometer? Was die geijkt of van Blokker? Wanneer is gemeten, hoe vaak? NUSAP wordt sinds kort ook gebruikt door de Europese Voedselautoriteit (EFSA) bij de risicoanalyse van bijvoorbeeld salmonella. Het RIVM en het Planbureau voor de Leefomgeving gebruiken hem al jaren.”

Postnormale wetenschap heeft veel weg van gezond verstand.
“Het systematiseert gezond verstand. Zonder systematiek ziet gezond verstand veel over het hoofd.”

Hoe wordt postnormale wetenschap ontvangen?
“Wetenschappelijke publicaties noemen het steeds vaker en er is veel belangstelling bij organisaties die wetenschap en beleid verbinden: het Planbureau voor de Leefomgeving bijvoorbeeld, of het Europees Milieuagentschap en de Amerikaanse Environmental Protection Agency. In de klimaatrapporten van de VN was aanvankelijk nauwelijks ruimte voor onzekerheid; in het recente, vijfde rapport staan zelfs kwalitatieve beschrijvingen van onzekerheid. Het IPCC wordt steeds postnormaler.”

Is er ook tegenstand?
“Sommige wetenschappers doen liever hun eigen monodisciplinaire onderzoekjes. Er is ook angst dat openheid over onzekerheden leidt tot beleidsverlamming.”

Wat vinden beleidsmakers?
“Politici spannen de wetenschap graag voor hun karretje en hebben altijd de beschikking over kennisinstituten en bedrijven van het type ‘U vraagt, wij draaien’. We leven in een tijd van wetenschap op bestelling, je kunt elk gewenst antwoord krijgen.”

Welke instituten en bedrijven zijn dat?
“Als ik namen noem, moet ik een advocaat gaan zoeken! Eén wil ik wel noemen: verkeersbureau Goudappel Coffeng. Als een gemeente een weg wil bouwen, leveren zij de bijbehorende verkeerstelling. Ze nemen voor een nieuwe weg in Oegstgeest bijvoorbeeld een groeipercentage aan dat grote verkeersdruk oplevert, terwijl in West-Nederland het verkeer al jaren niet meer groeit. Overigens heb ik belang bij deze uitspraak: mijn eigen leefomgeving gaat eraan als die brug er komt. Postnormale wetenschap is transparant!

Verder heeft iedere club een diversiteit aan onderzoekers en tradities. Alterra bijvoorbeeld heeft uitstekende wetenschappers, maar ik denk dat je daar ook kennis kunt bestellen. Mijn eigen universiteit heeft een ‘Red Bull-professor’ die alleen kijkt naar de zegeningen van het drankje voor de rijvaardigheid en het gevaar van cafeïne voor kinderen buiten beeld laat.
In beleidsrapporten is het tegengeluid niet ingebouwd. Ik zit in enkele begeleidingscommissies rond bijenonderzoek: drie keer vijf minuten spreektijd in een twee jaar durend onderzoek. Ze gebruiken wel je naam ter legitimering. Ik benut dan andere kanalen voor mijn bezwaren. Je kunt in Nederland gelukkig vrij spreken zonder in een greppel te eindigen. Al worden klokkenluiders zelden beloond, dat is een van de schandes van de huidige democratie.
Zonder vaste aanstelling had ik een aantal dingen niet hardop kunnen zeggen, bijvoorbeeld over bijensterfte. Toen ik in een ingezonden brief in de NRC schreef dat men pesticiden moest betrekken bij het onderzoek naar de oorzaken, belde Bayer Crop Science de dag erna mijn baas, heel intimiderend. Henk Tennekes, een zelfstandig toxicoloog met wie ik die NRC-brief had geschreven, raakte al zijn opdrachtgevers kwijt en moest zijn huis verkopen.”

Kom je ook ‘merchants of doubt’ tegen, professionele twijfelzaaiers die beleid willen voorkomen?
”Industrieën zaaien twijfel, ngo’s zekerheid. Ze gebruiken hetzelfde principe: hoe meer twijfel, hoe minder beleid; hoe meer zekerheid, hoe meer beleid. Twijfel zaaien gebeurt heel geraffineerd. Academische namen worden gekocht voor stukken die de industrie schrijft. Zo huurde DuPont de Weinberg Group in, een berucht ‘U vraagt, wij draaien’-bedrijf, om een artikel in een wetenschappelijk tijdschrift te krijgen dat stelde dat Bisfenol A, een van de meest geproduceerde chemicaliën ter wereld, bij lage doses ongevaarlijk was. Het Amerikaanse Congres onderzocht de fraude. De Weinberg Group bleek op haar website trots te melden dat ze een medicijn met schadelijke bijwerking tien jaar op de markt had weten te houden, zodat de fabrikant zijn investering kon terugverdienen.

We kennen ook de ‘rode haring’-strategie, het uitzetten van dwaalsporen. Bij vraagstukken waarmee een groot belang is gemoeid, duiken onderzoeken op over alle mogelijke oorzaken. Bijensterfte is een goed voorbeeld. Het monitoringprogramma van het ministerie zit helemaal vol rode haringen: elektromagnetische velden, kreukelvleugelvirus, noem maar op. Die krijgen veel aandacht en het geld wordt ook langs die lijnen verdeeld, zodat maar weinig overblijft voor pesticidenonderzoek. Dankzij die strategie kunnen Bayer en Syngenta hun producten nog jaren op de markt houden.”

Hoe denk jij zelf over oorzaken van bijensterfte?
“Ik denk dat het een combinatie is. Maar de controverse daarover leidt de aandacht af van het feit dat gewasbeschermingsmiddelen geen schade mogen toebrengen aan insecten die niet het doel zijn. En dat doen ze wel. Hommels die foerageren op koolzaad met neonicotinoïden hebben 30 procent minder broed. Inmiddels weten beleidsmakers dat; sinds december 2013 mogen in de EU geen neonicotinoïden op bloeiende planten worden gebruikt. Alleen is in Nederland 85 procent van de gewassen uitgezonderd voor Imidacloprid, de belangrijkste neonicotinoïde. De uitzonderingen zitten bij de glastuinbouw en de sierteelt – beide grootgebruikers – omdat de risico’s van blootstelling daar minder zouden zijn, wat maar ten dele waar is.

Het Europese besluit is vooruitgang, maar het zijn late lessons from early warnings, en het probleem is niet opgelost. Imidacloprid is met 27 procent van de markt het meest gebruikte insecticide ter wereld. De chemische industrie verdient er jaarlijks 4 miljard euro aan. Daarbovenop komen de inkomsten van dochterbedrijven van Bayer, Syngenta, BASF en Dow Agro uit gifcoating van zaden.”

Welke onderwerpen vragen om postnormale wetenschap?
“Ook bij genetische modificatie leidt méér wetenschap niet tot het beslechten van controverses en spelen grote belangen. Biologische boeren vinden gepatenteerde genen in hun zaad maar verliezen alle rechtszaken tegen Syngenta en Monsanto. Die bedrijven hadden meer invloed tijdens het ontwerpen van de wetten, en ze hebben goede advocaten. Syngenta heeft meer advocaten dan wetenschappers in dienst. Er zijn ook waarden in het spel. Sommige mensen vinden sleutelen aan de natuur ethisch onjuist.”

Daarvoor bestaan ook wetenschappelijke argumenten.
“Je kunt aantonen dat sleutelen het ecosysteem vernielt, maar dat betreuren is een waarde. Bijna alle culturen kennen twee ethische principes: iedereen is autonoom; en ieders autonomie is begrensd omdat we elkaar niet mogen schaden. Ethische posities hangen samen met de plek van die grens. Voor neoliberale denktanks is autonomie heilig: iedereen moet tabak kunnen verkopen en iedereen moet zichzelf kunnen dood roken; overheidsingrijpen is uit den boze. Milieuclubs vinden ‘niet schaden’ belangrijk en willen een actieve staat. Als de feiten geen uitsluitsel geven, is het van belang boven water te krijgen waarom dezelfde feiten aanleiding geven tot verschillende interpretaties; daarbij zijn waarden en belangen belangrijk. Om beleid te maken moet je die kennen, dan kun je er transparant mee omgaan.”

Leent nanotechnologie zich ook voor een postnormale benadering?
“Nanodeeltjes hebben mooie eigenschappen. Ze remmen bijvoorbeeld bacteriegroei en maken plastic zo sterk dat verpakkingen dunner kunnen worden. Ze zitten om verschillende redenen in alle mogelijke producten: zonnebrandcrème, cosmetica, textiel, voedsel. Maar ze hebben een onbekende giftigheid en we hebben geen methoden om de risico’s te beoordelen. Er zijn zorgen over gezondheid, milieu en de levenscyclus van nanodeeltjes. Zilverdeeltjes die bacteriegroei remmen in sokken belanden bijvoorbeeld in riolen, waar bacteriën juist hun werk moeten kunnen doen. Het is de wet van behoud van ellende.”

Behoud van ellende?
“De eerste hoofdwet uit de milieukunde: een verwijderd probleem duikt elders weer op, of er ontstaat een nieuwe complicatie. Goed voorbeeld is ammoniak in koelkasten, slecht voor de longen en dus vervangen door CFK’s. Totdat bleek dat hoog in de stratosfeer het chloor ging reageren met ozon. De ontdekking daarvan is overigens een schoolvoorbeeld van een wetenschapsvalkuil. Het lage ozongehalte werd wel gemeten, maar de computer zag die metingen als onbestaanbaar, dus onbetrouwbaar, en gooide ze weg. Een computeronderhoudsmonteur ontdekte een enorm bestand met weggegooide metingen, dat was het gat in de ozonlaag! Koelkasten kregen daarna HFK’s, dat bleek een extreem broeikasgas te zijn. Drie keer risicomigratie.

Ander voorbeeld: zwavelhexafluoride, SF6. Het zit in hoog-rendement dubbel glas, waarmee we energie en CO2 besparen. Een mooi inert gas, houdt warmte vast en vangt schokken op, daarom stoppen we het ook in zolen van sportschoenen. Maar het is het sterkste broeikasgas ooit gemaakt en blijft tienduizenden jaren in de atmosfeer. NASA wilde ooit Mars bewoonbaar maken door de planeet op te warmen middels SF6-fabriekjes.”

Word je zelf niet gek van alle doemscenario’s en risico’s?
“Mensen in mijn omgeving worden er soms knettergek van, ik niet. Ik vind het plezierig worst-worstcasescenario’s te bedenken, dat geeft me vertrouwen in mijn inschattingen.”

 

Biografie