“Opera biedt ruimte om het uit te schreeuwen”

De opera The Shell Trial gaat 16 maart in Amsterdam in première, vlak voor het hoger beroep dat Shell aanspande in de rechtszaak van Milieudefensie. De makers willen de productie zo klimaatneutraal mogelijk maken, maar dat blijkt nog een hele kluif.

The Shell Trial gaat over – de naam zegt het al – de rechtszaak die Milieudefensie in 2018 samen – met 10 duizend mede-eisers aanspande tegen Shell wegens het veroorzaken van gevaarlijke klimaatverandering. Het verweer van de oliegigant: niet híj was verantwoordelijk, maar de consument met zijn fossiele verslaving. De rechtszaak inspireerde theatermakers Anoek Nuyens en Rebekka de Wit in 2021 tot het maken van het toneelstuk De Zaak Shell. In dat stuk komen alle verschillende stemmen in het klimaatdebat aan het woord, en wordt pijnlijk duidelijk hoe iedereen zijn verantwoordelijkheid doorschuift naar een andere partij. Broer en zus Romy en Gable Roelofsen, oprichters van muziektheatergezelschap Het Geluid, zagen de theaterproductie en waren onder de indruk. Gable: “Toen wij vervolgens van de directeur van De Nationale Opera hoorden over hun duurzaamheidsbeleid, klikte er iets. We besloten samen The Shell Trial te gaan ontwikkelen.”

The Shell Trial is een gezamenlijke productie van Het Geluid en De Nationale Opera (DNO). De muziek werd geschreven door componiste Ellen Reid. Roxie Perkins schreef het libretto. Het Concertgebouworkest, twaalf zangers en een koor van kinderen uit alle wijken van Amsterdam brengen de opera ten gehore.

Een klimaatzaak is niet bepaald een klassiek opera-onderwerp. Waarom wilden jullie hier zo graag een opera over maken?

Romy: “Na het zien van De Zaak Shell van Anoek en Rebekka hadden we een enorme knoop in onze buik. Door de complexiteit van het vraagstuk, en de vraag wat onze individuele en onze gemeenschappelijke verantwoordelijkheid is. Het klimaatprobleem ís zo groot. En een opera kan grote onderwerpen dragen.”

Gable: “Waar het om de klimaatcrisis gaat, hebben we verbeelding nodig om de werkelijkheid te laten kantelen.”

Hoe doe je dat, de werkelijkheid laten kantelen?

Romy: “Mensen die in beweging komen, beginnen bij hun hoofd. Vanuit het denken bewegen ze naar het lichaam toe, naar hart en buik. We moeten het klimaatprobleem echt durven gaan voelen, de angst in de ogen kijken. Opera biedt letterlijk ruimte om het uit te schreeuwen. Ik hoop dat de muziek de mensen die straks in de zaal zitten in beweging brengt. Alle perspectieven die op de bühne staan – van Shell-aandeelhouders tot klimaatactivisten – zullen ook in de zaal zitten. We willen die uitersten met elkaar in gesprek brengen.”

Gable: “We proberen ieders zorgen aan te spreken. We willen ontzag opwekken voor de grootte van dit nijpende probleem, de effecten van al die extractie-eeuwen. En net als Anoek en Rebekka de vraag stellen: “Wat zeg je tegen je kind of kleinkind als het vraagt ‘En wat heb jíj gedaan?’” Je kan die vraag op duizend manieren stellen: boos, veroordelend… Maar je kan ’m ook subtiel stellen en dan zoekend antwoorden proberen te formuleren. Vanuit hoop, zonder valse hoop te scheppen. Ik hoop dat de opera zo gaat zijn.”

De voorstelling gaat over verantwoordelijkheid nemen. Inhoudelijk, maar ook waar het gaat om het productieproces.

Romy: “Ja! Er wordt natuurlijk geen vlees gegeten bij de repetities, maar ook op andere vlakken in het maak- en uitvoeringsproces zijn we op zoek gegaan naar duurzame keuzes.” Het Geluid ondertekende hiervoor de ‘Green Deal’ van DNO. Als proefproject onderzochten alle betrokkenen samen tot in detail hoe deze opera zo duurzaam mogelijk – liefst klimaat-neutraal – geproduceerd kan worden en hoe je onvermijdelijke CO2-uitstoot op een verantwoorde manier kunt compenseren.

Romy: “In een reeks duurzaamheidsworkshops hebben we ons over allerlei vragen gebogen. Hoe je zo veel mogelijk ‘groene’ materialen gebruikt, en ook nog eens zo efficiënt mogelijk. Of je decors en kostuums zou kunnen recyclen. Hoe je het aantal reiskilometers vermindert, van makers, zangers én publiek. Of een papieren programmaboekje echt nodig is. Hoe we vuur en ijs kunnen gebruiken tijdens de voorstelling met zo min mogelijk CO2-uitstoot.”

Gable: “We houden echt alle processen tegen het licht. Het is een fantastisch leerproces.”

Romy: “Wij waren verrast hoe ver DNO al is in het nadenken over klimaatneutraal produceren. Ze maken er werk van op Europees niveau en gaan hun best practices delen, ook met kleinere organisaties die zelf niet de slagkracht hebben om zoveel onderzoek te doen.”

Gable: “Zo heeft DNO een ‘materialenpiramide’ die laat zien welke materialen de voorkeur hebben en welke je beter kunt vermijden. Hoeveel uitstoot het gebruik van zijde geeft, welke verf het beste is, enzovoorts. Dat is allemaal doorberekend.”

Romy: “En dan nog zijn het ingewikkelde keuzes. Soms vind je een heel duurzaam product maar moet het bijvoorbeeld uit Duitsland komen. Dan zorgt het transport ervoor dat al je ‘uitstootwinst’ weer weg is. Dus hoewel we groen gas gebruiken voor vuur, doen we dat nu maar 30 seconden, bijvoorbeeld.”

Wordt dit de meest klimaatneutrale opera ooit?

Gable: “We hebben de uitstoot op decor en kostuums erg laag gekregen, dat is mooi. Maar onze achilleshiel zit in de zogenaamde reisbewegingen.”

Romy: “Opera is een heel internationale discipline. De componist van de opera is Amerikaans, die kan hier alleen per vliegtuig komen. En we zijn begonnen met zangers uit Nederland te selecteren. Maar soms wil je om artistieke redenen met iemand uit het buitenland werken.”

“Voor ons is het mooi iets in Indonesië te doen want daar liggen onze wortels, én die van Shell”

Gable: “En dan zul je zien: bij de Duitse zanger die we castten dachten we: fijn, dat is niet ver treinen. Maar toen bleek dat hij net voor The Shell Trial begint optredens in Oslo heeft. En tja, de bootverbinding tussen Scandinavië en Nederland is net weer opgeheven. Dat is dan een tegenvaller. We proberen de uitstoot die onvermijdelijk bleek wel te compenseren. Dat kostte ook veel uitzoekwerk want er zijn veel louche compensatiebedrijven. Foute monocultuurprojecten bijvoorbeeld, of Staatsbosbeheerprojecten die – ongelooflijk maar waar – Shell als sponsor hebben. Uiteindelijk kozen we twee compensatie-initiatieven in Brabant en op Borneo.”

Romy: “Voor ons is het mooi ook iets in Indonesië te doen, want daar liggen onze wortels, én die van Shell. Shell deed begin 20ste eeuw op Noord-Sumatra haar allereerste olieboringen. We zochten voor het kinderkoor ook expliciet kinderen met ouders of grootouders met wortels in voormalige Nederlandse koloniën waar Shell haar sporen heeft nagelaten.”

Over sponsors gesproken, DNO blijkt gesponsord te worden door ING?

Gable: “Niet De Nationale Opera zelf, maar de junior-balletpoot van de koepelorganisatie Nationale Opera & Ballet, zo blijkt. Voordat we de samenwerking met DNO aangingen, stelden we als voorwaarde dat ze geen fossiele sponsors meer zouden hebben. Bij de opera is dat ook zo. Dat het ballet nog wel met ING werkt, was voor ons ook een onprettige verrassing.”

In het programmaboekje staat straks wat lukte op het gebied van duurzaamheid en wat niet. Vanwaar die openheid?

Gable: “De geest van de opera is: laten we het gesprek aangaan. Dus dat doen wij ook. We willen laten zien welke keuzes wij maakten. Dat het een kwestie van afwegen en vallen en opstaan is. We verbergen niet dat er voor deze productie ook gevlogen is, dat zou ook niet slim zijn, want dan zeggen mensen: ‘Jij bent af…’ We willen verantwoordelijkheid nemen en afleggen.”

Romy: “Het is een hele klus, al dat afwegen van wat wel en niet kan. Maar alles beter dan een climate depression!”