Na een blunder bij de aanleg van een kantorencomplex kwam een grote bouwput onder water te staan. Nu, bijna 20 jaar later, bruist de plek in de Brusselse gemeente Vorst van het leven. De buurt sloot de Marais Wiels in het hart en strijdt voor de bescherming van de wilde, spontane natuur.
Maandagochtend. Brussel maakt zich op voor een nieuwe week. Ook in de deelgemeente Vorst, vlakbij het Zuid-station, is het druk. De meeste voorbijgangers hebben geen oog voor het gat in de schutting tussen cultureel centrum Brass en het WIELS-museum voor moderne kunst. Ten onrechte, want wie de moeite neemt om te kijken, ziet een vijver vol vogels, omzoomd door riet en bomen. Een stukje natuur, verrassend wild voor een van de meest dichtbebouwde wijken van de stad.
Een pad net naast de voormalige brouwerij Métropole, statig maar vervallen, leidt naar het terrein. Hier, ingeklemd tussen de Van Volxemlaan en de treinsporen, ligt het Marais Wiels, een van de interessantste groene plekken van de stad. Ondanks het vroege uur is er al volk. Enkele thuislozen hebben er de nacht doorgebracht in hun tentjes. Een groep schoolkinderen krijgt uitleg van een imker over bijen. Even later mogen ze in de korven kijken, elk gekleed in een imkerpak, net kleine ruimtevaarders.
Het pad loopt om de vijver heen, langs een spoorbedding met zijn immer veranderend canvas aan graffiti. Het riet en de wilgen zijn behoorlijk hoog opgeschoten. Iets verderop, in de schaduw van het museum, staan een paar rijen houten bakken, bedoeld als volkstuintjes. Veel groeit er niet meer in deze tijd van het jaar, alleen wat pompoenen, kruiden en spruitjes.
Verstopt
Ook Geneviève Kinet is al vroeg in de Marais Wiels. Ze is bezorgd om de zwanen. Een paar dagen geleden zijn er twee gestorven. Waarom is niet duidelijk. “Eigenlijk is de Marais Wiels niet zo geschikt voor zwanen. Te klein, en omringd door hoge gebouwen, wat het hen moeilijk maakt af- en aan te vliegen. In de 5 jaar sinds ze zich hier vestigden, hebben we al verschillende keren de brandweer moeten optrommelen omdat ze ergens vastzaten.” Ze heeft haar fototoestel meegenomen, want er is een nieuwe vogel opgedoken: een ijsvogel.
Het was Geneviève die in 2015 de plek ontdekte, goed verstopt achter een schutting. “Als ik wandel met mijn hond, duik ik graag steegjes en weggetjes in die ik niet ken. Zo ook die dag. Hoewel de plantengroei er hier 10 jaar geleden lang nog niet zo weelderig bijstond als vandaag, maakte de schoonheid van het water een diepe indruk. Ik was al betrokken bij een buurtgroep die bezig was met kleine initiatieven in de wijk. Samen zijn we er meteen opgesprongen.”
Marais is Frans voor een moerassig gebied. De buurtbewoners kwamen met die naam op de proppen na een rondleiding van amateurbioloog Léon Méganck. Alhoewel men eerst Forest Plage/Vorst Strand in gedachten had, vertelt Geneviève. “Daar zijn we snel vanafgestapt. Strand doet denken aan zwemmen, en dat is hier niet de bedoeling. Het was ons als buurtbewoners ook niet meteen duidelijk hoe groot de natuurwaarde van dit vergeten stukje stad wel is. Uiteindelijk hebben we gekozen voor Marais Wiels, een naam die zowel de ecologische waarde als de geschiedenis van de plek weergeeft.”
Feeën van het moeras
De groep buurtbewoners verenigde zich in de vzw Marais Wiels Moeras. De leden noemen zich ‘feeën van het moeras’. In de jaren die volgden, zetten zij een hele reeks projecten op om het stukje groen toegankelijker te maken voor de rest van de buurt. Eerst werd er met man en macht afval geruimd. Toen kwamen er moestuintjes en bijenkasten, bankjes van afvalmateriaal, infoborden over het leven in de Marais, rondleidingen en kunstprojecten.
En dat werkte: de rest van de buurt vond hun weg naar het moeras. Dat is belangrijk, in een wijk die lijdt onder een gebrek aan groen en open ruimte, vertelt Geneviève. “De Marais Wiels is een deel van het buurtweefsel geworden. Niet voor iedereen, want het wilde karakter ervan schrikt sommige mensen af. Het is waar dat hier mensen zonder thuis de nacht doorbrengen, en dat er jongeren rondhangen. Maar ook zij maken deel uit van de stad. Als er problemen zijn, regelen we dat onder elkaar. De moestuintjes hebben veel nieuw volk naar de plek gebracht, en scholen in de buurt hebben hun weg gevonden. De Marais Wiels is een plek van ontmoeting geworden. Vrij, niet commercieel, zo noodzakelijk in een buurt waar de meeste mensen het absoluut niet breed hebben.”
Bouwkundige flater
Uit het ondiepe water van de Marais steken de toppen van rijen betonnen palen omhoog. Fijn voor de watervogels, maar het is met deze palen dat het allemaal begon. De plek herinnert aan de ontwikkelingen die het kapitalisme de laatste 150 jaar doormaakte. In de negentiende eeuw was België een van de koplopers van de industrialisering. Een nieuwe spoorlijn ontsluit Vorst. De brouwersfamilie Wielemans-Ceuppens bouwt in 1881 een industriële brouwerij op de natte gronden in de Zennevallei. Het spoor brengt steenkool en ingrediënten, water is er genoeg onder de grond.
Honderd jaar later, in de jaren tachtig van de vorige eeuw, breekt een periode aan van globalisering en schaalvergrotingen. West-Europa de-industrialiseert. De brouwerij sluit de deuren en een deel van de gebouwen wordt gesloopt om ze makkelijker te verkopen. Dat gebeurt in 2001. Brussel heeft geen behoefte meer aan industrieterreinen, maar aan kantoorgebouwen. In 2007 startte projectontwikkelaar JCX Immo hier met de bouw van kantoren, 7 jaar na aankoop van de grond.
Bij de fundering liep het echter mis. Een acccident de parcours, een bouwkundige blunder, aldus professor Boud Verbeiren, gespecialiseerd in stedelijke hydrologie. “Bij de aanvang van de werken heeft men betonnen pijlers in de bodem aangebracht, net omwille van de vochtige ondergrond. Daarbij is er door de dunne kleilaag aan de oppervlakte geboord, recht in een grondwaterlaag. Dat water kwam naar boven en de vijver was een feit.” Een jaar nadat de bouwput onderloopt, breekt de financiële crisis van 2008 uit. De bouw valt stil, de vraag naar kantoorruimte stort in.
“Het open water zorgt voor verkoeling in de buurt”
Pogingen om de bouwput leeg te pompen liepen op niets uit. Niet verwonderlijk, legt Boud uit. “Het water in de Marais komt uit de bodem omhoog en wordt constant aangevuld door insijpeling uit hogere zandlagen. De vijver staat in verbinding met het grondwater.” Dat het grondwater zo dicht onder het oppervlakte zit, is niet verrassend. Brussel betekent letterlijk ‘plek in het moeras’. De stad ontstond aan de zompige oevers van de rivier de Zenne en haar vele beken. Maar de relatie tussen Brussel en water raakte getroebleerd. De overkapping van de Zenne en de zijriviertjes in de tweede helft van de negentiende eeuw betekende een keerpunt. Vandaag zijn het vooral plaatsnamen zoals Schaarbeek of Molenbeek die eraan herinneren dat de stad met de voeten in het water staat.
Ondanks twee eeuwen verwoede pogingen om het water weg te stoppen, blijft het een niet te ontkennen kracht. Dat stemt hoopvol, vertelt hydroloog Boud. “Marais Wiels laat zien dat door water een plaats te geven er al snel een groene plek kan ontstaan die niet alleen waardevol is voor de natuur, maar ook voor de Brusselaars. De aanwezigheid van open water zorgt voor verkoeling in een dichtbebouwde buurt en vermindert het risico op overstromingen. Het biedt ruimte voor planten, dieren en mensen, en schept verbinding. Geen wonder dat de buurt de Marais in het hart sloot.”
Opruimen als verzet
Toch is de Marais Wiels een betwiste plek, al sinds Geneviève Kinet en de buurtbewoners het ontdekten. “Het was – is eigenlijk – een lange strijd. Al gauw kwamen we te weten dat er nieuwe bouwplannen op tafel lagen. Dit keer geen kantoorgebouwen, maar woningen, een soort van gated community, inclusief ondergrondse parkeerplaatsen. We zijn ons gaan informeren en hebben een hele reeks bezwaarschriften ingediend, een protestmars gehouden, en nog andere speelse acties uitgevoerd.” Daarop werd de bouwaanvraag verworpen, maar de projectontwikkelaar diende een nieuwe in met wat minieme aanpassingen.
Geneviève: “Daarbij had de gemeente een probleem: hoewel het terrein was uitgegroeid tot een ecologisch bijzonder waardevolle plek, bestond de vijver eigenlijk niet, omdat hij niet op de kaart stond. Volgens hen, en volgens de eigenaar van de grond, ging het gewoon om een overstroming.” Als protest organiseerde de actiegroep elke zondag opruimacties, de zogenoemde crades parties. “Geen pretje, want het was er een smeerboel. Maar het gaf wel bekendheid aan de plek en aan de dreiging van een nieuw bouwproject. Voor ons waren de opruimacties ook een manier om ons, als buurt, het terrein toe te eigenen.”
Toen kwam Covid, en viel alles stil. Na de pandemie gebruikte het Brussels Hoofdstedelijk Gewest een deel van de Europese herstelfondsen voor de aankoop van de grond. Deels om in te richten als groene ruimte, maar ook met het plan om op het droge stuk sociale woningen te realiseren. Het grootste deel van het moeras werd wél alvast als waterlichaam opgenomen in de hydrografische atlas, wat juridische bescherming biedt.
Maar dat is te weinig, vindt de groep Marais Wiels Moeras. En dus gaat de strijd verder. “Men wil zo’n tachtig woningen realiseren op een deel van het terrein. Brussel heeft weliswaar een woningtekort, maar dit project zal het verschil niet maken, terwijl er zo’n rijk stuk natuur opgeofferd wordt. Tegelijkertijd staat er in de stad meer dan een miljoen vierkante meter kantoorruimte leeg.”
Niets doen
‘Le projet existe déjà, c’est la nature qui l’a fait!’ Het project is al klaar, de natuur heeft haar werk gedaan, zo luidt een van de slogans van de feeën van de Marais Wiels. “Men wil van alles doen met dit terrein. Een stukje natuur, een fietspad, een speeltuin en een plein voor de buurt”, vertelt Geneviève. “Op zich geen slechte ideeën, maar teveel voor een kleine plek als deze. De verschillende herinrichtingsplannen die op tafel liggen, zouden de biodiversiteit en de ruimte voor de natuur drastisch inperken. Gewoon niets doen blijkt bijzonder moeilijk voor een overheid.” Binnen de stadsontwikkeling leeft het idee van gedeelde functies sterk. Een waardevol concept, maar er zijn grenzen aan wat gedeeld kan worden, zegt ook Simon De Muynck, coördinator van het Brusselse Centrum voor Stedelijke Ecologie. “In de Marais Wiels wil men uiteenlopende functies samenbrengen: een functioneel ecosysteem met een hoge biodiversiteitswaarde, maar ook open ruimte voor recreatie. Daarnaast is er behoefte aan woningen. Echter, niet alles kan. Zeker op zo’n kleine oppervlakte komen al deze functies in conflict met elkaar.”
De plannen gaan ook voorbij aan het feit dat de Marais Wiels al heel wat ecosysteemdiensten vervult, zegt Simon. “En dan is het idee van ecosysteemdiensten ook nog beperkt, omdat het louter gaat over wat natuur doet voor de mens, zonder oog te hebben voor de belangen van andere levende wezens. Maar zelfs dan heeft de Marais Wiels veel te bieden. Vooral het verkoelend effect van een toch omvangrijke plas is belangrijk voor de buurt, die erg gevoelig is voor hittestress. En dat zal de komende decennia alleen maar toenemen.”
Brussel noemt zich graag een van de groenste hoofdsteden van Europa. Op de kaart klopt dat, maar het verbergt hoe ongelijk de toegang tot groen verdeeld is, aldus Simon. “Een groot deel van het groen komt op rekening van het Zoniënwoud dat voor een groot deel op Brussels grondgebied ligt. Rond dat bos liggen de meest gegoede wijken. Maar in de wijken waar mensen sociaaleconomisch kwetsbaarder zijn – rond het kanaal en in de binnenstad – is veel minder groene ruimte te vinden. Bovendien gaan de Brusselse overheden wel erg ruim om met het inkleuren van groen op de kaart. Veel ‘groene’ plekken zijn in werkelijkheid open maar grotendeels verharde ruimtes.”
Herinnering van het land
Alle reden om de Marais Wiels te behouden dus. Aan de rand van het water wijst Geneviève op de grote verscheidenheid aan vogels die van de Marais hun thuis gemaakt hebben. “In totaal zijn hier al 94 verschillende soorten geteld. Onze zwanen natuurlijk, maar ook nijlganzen, meerkoeten, waterhoenen, kokmeeuwen, aalscholvers en reigers. Sommige komen en gaan, andere hebben hier hun vaste plek gevonden. Zelfs de dodaars, die nergens anders in de regio nog voorkomt, zit hier. En in het riet huist nog heel wat ander leven zoals kikkers en salamanders.”
“Gewoon niets doen blijkt bijzonder moeilijk voor de overheid”
De Marais herbergt ook veel verschillende planten. Wilgen en vlinderstruiken uiteraard, maar ook bosrank, vlasbekje en wikke. De meeste zijn ruderale planten (die op puin oftewel rudus groeien – red.), pionierssoorten die het goed doen op zwaar verstoorde gronden. Het riet, dat langzaam steeds meer van de oever inneemt, is daarop een uitzondering. Geneviève: “Een bioloog vertelde me ooit dat het zaad van het riet mogelijks nog in de bodem zat, nog van voordat de stad zich over deze plek uitrolde. Dat vind ik een mooie gedachte. Er is hier geen moeras ontstaan, het is teruggekomen, alsof het land zich herinnerde hoe het ooit was.”
Nieuw leven tussen het puin
De expansie van het kapitalisme en de industrialisering, en het daaropvolgend verval, hebben de Marais Wiels gevormd tot de plek die het vandaag is. Maar tussen het puin kwam een nieuwe wereld op. Het water kwam terug, en met het water het riet en de vogels. In de ruïnes ontstond een biotoop die laat zien welk gelaagd leven ontstaat als een plek met rust gelaten wordt. Een plek vol tegenstellingen. Beschadigd en vervuild, maar ecologisch erg waardevol. Wild, maar gevormd door de mens. Opnieuw natuur, maar niet mensloos.
Dit soort natuur wordt steeds belangrijker. Maar verwilderde plekken zijn niet bij iedereen geliefd. Het suggereert verval, een verlies van menselijke controle. Bovendien voldoet deze nieuwe wildernis niet aan het beeld van de natuur onaangeraakt door de mens. Wie een maagdelijk moeras verwacht, ziet in de Marais Wiels een rommeltje. Het vraagt een nieuwe blik om er een gemeenschap van leven in te zien, een gemeenschap die zich wist te nestelen in een scheur in de stad.
Recente reacties