Jeugdboekenschrijver Jan Terlouw was ooit hét gezicht van D66. Inmiddels vindt de ex-politicus dat de samenleving kapotgaat aan de neoliberale politiek. Zijn nieuwste boek, Het Hebzuchtgas, is een stevige aanklacht. Een gesprek over TTIP, politieke verantwoordelijkheid en wat de jeugd van tegenwoordig te wachten staat.
De zomer van 2016 is nog oer-Hollands nat als ik Jan Terlouw bij hem thuis ontmoet. De vuistdikke hagelstenen en verlammende hittegolven van enkele weken later zijn nog nergens te bekennen. De politiek heeft de afgelopen jaren nadrukkelijk gefaald, constateert Terlouw in het ruime buitenhuis op het Gelderse platteland waar hij samen met zijn vrouw Alexandra woont. Ondanks zijn bijna 85 jaar acht Terlouw zichzelf niet ontslagen van de taak om te observeren, registreren en waar nodig onheilstijdingen aan te brengen. De schrijver en ex-politicus is militanter dan ooit.
Het Hebzuchtgas
Eind jaren zeventig was Jan Terlouw hét gezicht van D66. Politicus is hij niet meer, maar jeugdboeken schrijft hij nog steeds. Zijn nieuwste boek bevat, net als veel van zijn eerdere werk, een flinke dosis maatschappijkritiek. Het Hebzuchtgas, dat in november ter ere van zijn verjaardag wordt uitgebracht, is een aanklacht tegen de neoliberale politiek die na het uiteenvallen van de Sovjetunie in gang is gezet.
Het verhaal Het Hebzuchtgas speelt zich af in het fictieve land Tradicië. De 18-jarige hoofdpersoon Julia begrijpt niet dat van alle volwassenen niemand zich druk maakt over de zich opstapelende klimaatproblemen. Ze gaat op onderzoek uit en komt tot de ontdekking dat iedereen in Tradicië verslaafd is aan hebzuchtgas. Een directe verwijzing naar de verslaving aan fossiele brandstoffen waar de echte wereld chronisch aan lijdt.
Regendruppels tikken zacht tegen de ramen van het voormalige koetshuis terwijl Alexandra koffie inschenkt. Vreest Terlouw dat toekomstige generaties een wel erg Hobbesiaanse toekomst tegemoet gaan als de economie niet losgeweekt wordt van het fossiele infuus? “Ja. We kunnen het heus nog wel een jaar of tien uithouden met fossiele brandstoffen en het huidige tempo van klimaatverandering. Maar het IPCC verwacht miljoenen klimaatvluchtelingen tegen het einde van deze eeuw. Daarnaast is de politiek wereldwijd steeds minder de baas en kan zij dus ook minder goed bepalen welke richting we uitgaan.”
Politieke verantwoordelijkheid
Jan Cornelis Terlouw is een kind van de wederopbouw. Hij werd in 1931 geboren op het Overijsselse platteland, in Kamperveen. Van huis uit is hij natuurkundige; jarenlang werkte hij als kernfysicus. In 1970 besloot hij de politiek in te gaan. Terlouw werd gemeenteraadslid in Utrecht, Tweede Kamerlid en klom als fractievoorzitter van D66 op tot minister van Economische Zaken. “Helaas hebben we de afgelopen decennia een systeem laten ontspruiten waarin de markt alle vrijheid kreeg”, blikt hij terug. “Van huis uit ben ik liberaal, ik vind absoluut niet dat de overheid alles moet doen. Maar ik ben wel van mening dat in een democratie politici verantwoordelijkheid dienen te nemen en na moeten denken over een rechtvaardige samenleving. Ik heb sterk de indruk dat de politiek dat niet meer begrijpt.”
Het klimaatprobleem, de financiële crisis, de eurocrisis; het zijn in de essentie allemaal politieke problemen en dus ook politieke verantwoordelijkheden, meent Terlouw. “Als je naar de maan kunt reizen, moet je toch ook iets kunnen bedenken om banken beter te reguleren. Maar nee hoor. Ministers, ondernemers en zelfs vakbondsleiders kwamen na de crisis van 2008 niet verder dan het koste wat kost herstellen van de groei. Konden ze werkelijk niks anders bedenken?”
De wet van de jungle
De victorie van het nu door hem verguisde neoliberalisme is een sluipend proces geweest, legt Terlouw uit. Een beginpunt is dan ook lastig aan te wijzen. De structurele aanpassingspolitiek van het Internationaal Monetair Fonds (IMF) in de jaren tachtig, de Europese interne markt, privatiseringsgolven en ruimere kredietmogelijkheden waren allemaal momenten waarop het neoliberale vrije marktdenken steeds verder werd geïnstitutionaliseerd. Momenten waarop met de kennis van nu aan de bel getrokken had moeten worden. Terlouw: “De vrije markt, weet je wat dat is? Dat is de wet van de jungle! De sterksten worden extreem rijk en de zwakkeren leggen het loodje. Dat is ook precies wat er gebeurd is.” Vanuit haar neoliberale geloofsdogma heeft de politiek veel teveel van haar verantwoordelijkheden naar de markt toe geschoven, vindt Terlouw achteraf.
Maar was hijzelf geen onderdeel van die politiek die dit heeft laten ontstaan? Eind jaren zeventig trad het idee van de markt als het meest efficiënte, maatschappelijke ordeningsprincipe op de voorgrond met de verkiezingen van Margaret Thatcher in het Verenigd Koninkrijk en Ronald Reagan in de VS. Precies de periode dat Jan Terlouw als politicus in Nederland aan de knoppen draaide. “Die vrije markt leek destijds een erg voordelig idee”, geeft hij enigszins schuldbewust toe. “De energievoorziening aan de markt overlaten, de PTT privatiseren, dat is allemaal geleidelijk aan gebeurd. Ook in de jaren daarna, onder de Paarse kabinetten waar mijn partij aan meedeed. Toen ik in de Eerste Kamer zat, heb ik bijvoorbeeld voor liberalisering van het energiebeleid gestemd. Dat zou ik nu nooit meer doen.”
Partijlid
Desondanks blijft Terlouw tot op de dag van vandaag lid van D66 – een ondernemerspartij die niet vies is van marktdenken en ook nu weer fervent voorstander is van vrijhandelsverdragen als TTIP. De ex-politicus is even stil. “Die vrijhandelsverdragen deugen natuurlijk van geen kant. Als je zo’n verdrag moet realiseren door het buiten de democratische besluitvorming te houden, dan zit je op de verkeerde weg.” Goed en fout zijn binnen de politiek echter niet altijd even duidelijk af te bakenen volgens Terlouw: “Ik vind dat D66 de afgelopen jaren in het landsbelang heeft gehandeld. Door te zorgen dat het kabinet niet viel, werd instabiliteit voorkomen. Maar ook D66’ers zullen kritisch naar TTIP moeten leren kijken.”
Terlouw zwijgt even, denkt na. “Ik vind nog steeds dat de overheid zich niet overal mee moet bemoeien. En ik vind nog steeds dat D66 fantastische dingen heeft gedaan op ethisch gebied. Abortussen, euthanasie: dat zijn vrijheden die bij de mensen zelf moeten liggen. Maar we zijn vergeten dat je als politicus bij élk onderwerp je verantwoordelijkheid dient te nemen. Ook als het gaat om economie. Als je ophoudt de vraag te stellen wat rechtvaardig is, dan verlies je je ziel. ”
D66 zal weer bijdraaien en de heilloze weg van het compromisloze neoliberalisme achter zich laten, denkt partij-icoon Terlouw. Daarom kiest hij ervoor om, zolang het kan, een vinger in de politieke pap te houden. “D66 is mijn partij en ik prakkiseer er niet over om eruit te stappen. Het is een groot misverstand te denken dat liberalisme alleen maar gaat over de vrije markt. Een echte liberaal erkent de verantwoordelijkheden van de overheid. Ik heb gelukkig nog enige invloed binnen mijn partij en denk dat ook D66 weer terug wil naar het sociaalliberalisme dat mijn generatie voorstond.”
In staking
Terlouw schenkt nog een kopje koffie in en tuurt een moment uit het raam. Zijn huis in het plattelandsdorpje Twello is omgeven door een ruimtelijke tuin. Hij heeft altijd dicht bij de natuur gewoond, benadrukt Terlouw; liefde voor de natuur is hem met de paplepel ingegoten. “In 1972 was ik een van de weinige politici die de waarschuwingen van de Club van Rome serieus nam. Mensen dachten toen nog dat de grondstoffenvoorraad oneindig was en het met de opwarming van de aarde wel zou meevallen.”
Ondertussen dreigt de huidige generatie jongvolwassenen in de toekomst geconfronteerd te worden met een realiteit van onbeheersbare klimaatproblematiek en groeiende ongelijkheid. Toch overheerst bij de babyboomers, ceo’s, politici en lobbyisten nog steeds de illusie dat de economie voor eeuwig door kan groeien en dat iedereen van die welvaart meeprofiteert. “Een kleine groep mensen is steenrijk geworden van die gedachte. Ondertussen viert de onvrede over het politieke en economische systeem hoogtij; iets als de Brexit bijvoorbeeld komt daar uit voort. Maar het Brusselse establishment wil maar niet inzien waar die boosheid vandaan komt. Wat een gezanik! Als ze in Brussel niet snel de ogen openen, gaan ze onvermijdelijk op hun bek.”
“Jonge mensen moeten morgenochtend allemaal in staking moeten gaan”, stelt Terlouw als radicale oplossing. “Jullie moeten ophouden het spelletje mee te spelen totdat er alleen nog maar duurzame energie gebruikt wordt, het financiële systeem getemd is en de politiek weer luistert. Want op dit moment verwoest het politieke establishment jullie toekomst.”
Drakendoder
De boodschap van Terlouw is met de jaren militanter geworden. Daarom blijft hij stug doorschrijven en publiceren. Zijn zeggingskracht als romancier is stukken groter dan die van de politicus, meent hij. Al in het boek Koning van Katoren (1971) werd de hoofdpersoon Stach geconfronteerd met politieke intriges, corruptie en de hebzucht die overal in de wereld op de loer ligt. “In dat boek heb ik een aantal reële problemen proberen aan te stippen. De draak die Stach moet bestrijden staat bijvoorbeeld voor milieuvervuiling; de zes zure ministers symboliseren machtspolitiek. Ik ben zelf opgegroeid met de kinderboeken van de conservatieve schrijver W.G. van de Hulst. De boodschap daarin was dat ondeugend zijn niet loont en dat volwassenen het altijd beter weten. Ik heb geprobeerd dat in mijn boeken om te draaien. Want de problemen van later worden veroorzaakt door de volwassenen van nu. Niet omgekeerd.”
De schrijver en voormalige minister kijkt op zijn horloge. Hij is nog bereid mijn meegebrachte kinderboek te signeren en me naar het station van Twello te rijden, maar daarna moet hij weer aan de slag. “Ik zie steeds meer jongeren de welvaart afwijzen omdat ze weten welke prijs ervoor betaald moet worden”, besluit hij hoopvol. “Ik zie mensen vegetariër worden en jongvolwassenen die niet kiezen voor een goedbetaalde carrière in de financiële sector. Ze realiseren zich dat eeuwige groei in een eindig systeem nou eenmaal niet mogelijk is. Voordat de stormen echt gaan toenemen en de hagelstenen nog dikker worden moet de jeugd zeggen; klaar, we spelen uw spelletje niet meer mee. Jullie zullen problemen tegenkomen en tegengewerkt worden, net als Stach. Mijn advies: zorg dat jullie daartegen gewapend zijn.”
Erik van Leeuwen zegt
Goed verhaal van Jan Terlouw. Mijn vader was destijds ook D66-er en zat zelfs in de raad van staten voor deze partij. Ik heb de folders van Jan nog zelf verspreid. Ik was er van gecharmeerd dat D66 destijds tegen het eindeloze oprukkende asfalt was en dat deze partij ook tegen inpoldering van het IJsselmeer (Markermeer) was. Ook de brugverbinding tussen alle Wadden eilanden (zoals op de Florida Keys in de USA) is er dankzij D66 gelukkig ook nooit gekomen. Het feit dat D66 vandaag de dag zo vierkant en kritiekloos achter het huidige Europa staat, stuit mij danig tegen de borst en de manier waarop de banken nog steeds vrij spel hebben is natuurlijk ook niet goed te praten. Enfin, het is goed dat Jan zijn inzichten heeft bijgesteld en meer naar de richting van de partij van de dieren en groen links is gekomen….. Ik hoop werkelijk dat zijn invloed er toe kan bijdragen dat D66 een andere koers gaat varen, want dan kan de partij ook weer mijn stem krijgen….!
Mariëlle zegt
Goed verhaal over Jan Terlouw. Prachtig dat hij zo maatschappelijk betrokken blijft en terug durft te komen op eerdere standpunten.
Wat mij opviel en irriteerde: los van of het uberhaupt relevant is om te noemen dat zijn vrouw de koffie inschenkt – de enige plek waar zij acterend opgevoerd wordt – is zij de enige die alleen bij haar voornaam wordt genoemd, terwijl Jan Terlouw consequent Terlouw heet in dit interview. Daarnaast is ze in de introductie alleen ‘de vrouw van’, terwijl zij zelf ook auteur is. Kun je je een interview met haar voorstellen waarbij er zo over Jan wordt geschreven?
Naast dat we iets met het neoliberalisme te stellen hebben, hebben we dat duidelijk ook nog met emancipatie. Misschien gaat dat zelfs wel deels gelijk op ;-).
Arend-Jan Majoor zegt
“De energievoorziening aan de markt overlaten, de PTT privatiseren, dat is allemaal geleidelijk aan gebeurd. Ook in de jaren daarna, onder de Paarse kabinetten waar mijn partij aan meedeed. Toen ik in de Eerste Kamer zat, heb ik bijvoorbeeld voor liberalisering van het energiebeleid gestemd. Dat zou ik nu nooit meer doen.”
Dit begrijp ik niet. Als een telecombedrijf of energiebedrijf nu nog een staatsbedrijf zou zijn dan zou er te weinig innovatie en snelheid zijn voor de transitie naar een technologische en duurzame samenleving. De overheid moet regisseren zoals ze nu doen maar niet uitvoeren. Daar is het bedrijfsleven veel beter en efficiënter in. Wij hebben nu een sterke overheid die het pure liberalisme in de tang houdt. Beter kan niet.
Michiel Hiemstra zegt
Het is maar de vraag of de overheid dat liberalisme in de tang heeft. Ik denk van niet, er neigen steeds sterkere monopolies te ontstaan ook al mag dat officieel niet. Daar worden handig de mazen in de wet voor omzeilt. De grote multinationals worden steeds machtiger en minder flexibel. Nadeel is dat die macht niet democratisch verdeeld is en puur op winst gericht, qua flexibiliteit en (duurzame) ontwikkeling doen ze het uiteindelijk niet beter dan een logge overheidsinstelling. Sterker nog, Ze houden ontwikkeling tegen als er nog winst te behalen valt in oude methodes en produkten.
roland zegt
@: “In 1972 was ik een van de weinige politici die de waarschuwingen van de Club van Rome serieus nam”
Hoe heeft hij dat in zijn lange politieke jaren dan in de praktijk gebracht?
Ongeloofwaardig om pas nu als oude knar zo radikaal te zijn, evenmin is duidelijk wat hij nu in D66 nog doet.
Nelly Goldstein-Meijnema zegt
Terlouw heeft het alleen over het klimaat.
Terwijl het nu toch al duidelijk is dat de wereld kapot gaat aan plastic nanodeeltjes, die nu al overal in zitten en waar we allemaal aan sterven, dier en mens.
Fossiele brandstoffen zijn te vervangen, vlees is te vervangen, pesticiden zijn te vervangen.
Plastic nanodeeltjes zijn niet op te ruimen en er komen alleen meer bij.
Hans Potters zegt
Zelfs als alle mensen verantwoordelijk zouden handelen, is ons geld fundamenteel zodanig gestructureerd, dat er voortdurend een geldstroom loopt van arm naar rijk. Oorzaak: rente en speculatie. Daar doen we allemaal aan mee. De ‘vrije’ markt, waar return on investment centraal staat als motief voor handelen en de automatisering van het geldverkeer maken dit erger; het proces van kapitaalaccumulatie en verarming gaat daardoor nog sneller, aan het gezicht onttrokken door grote hoeveelheden gebakken lucht geld (waar geen materiële zaken tegenover staan) die crises veroorzaken, en onnodige gedwongen groei, die het milieu verpest, groei die alleen nodig is om aan de steeds toenemende return on investment van steeds grotere en machtigere kapitaalgroepen te voldoen. Dat ondermijnt de democratie en geeft mensen het gevoel dat de politiek niet naar de mensen luistert (lobbycratie). De kapitaalgroepen weten middels demagogen daarvan gebruik te maken om de aandacht af te leiden van de werkelijke oorzaak. Daardoor wordt de politiek nog meer verlamd. Een nieuw soort geld – zonder rente en waarmee je niet kunt speculeren – is nodig om een nieuwe reële economie op te bouwen, gebaseerd op geld verdienen, niet met geld maar met gewone zinnige en duurzame arbeid. Zie http://www.socialtrade.nl. voor pogingen in die richting.
ed zegt
Dat in de politiek niet op lange termijn door gedacht word is een gebrek aan kennis van de politicus, die zich vooral laat beïnvloeden door lobbyisten.
Het vrijmarkt in noodzakelijke aanbod doet altijd de prijzen opdrijven, openbaar-vervoer, zorgverzekering, waterschap…
Laat het vrijmarkt alleen toegankelijk op niet noodzakelijke handel toe! Dan kan de consument eerlijker besluiten om een product wel of niet te kopen. zodat na verloop van tijd alleen de duurzame goede producten het winnen van de slechte producten.
Dan dwingt de consument de betere producten af, dan zitten we niet opgescheept met o.a. een Monsanto Roundup troep die alsmaar onze milieu steeds verder vergiftigd, maar zijn ze noodgedwongen om aan de consumenteisen te voldoen.
En kleding die onder zeer slechte milieu omstandigheden worden geproduceerd, als de hele maatschappij een eerlijke loon verdeling heeft, kan de consument ook betere keuzes maken om duurdere producten te kopen die beter zijn voor het milieu.