Beeld: Klimaatmars 2019, David Stegenga/Milieudefensie
Veel van het Nederlandse klimaatbeleid van de afgelopen jaren is niet rechtvaardig: vooral mensen met hogere inkomens profiteren ervan. Maar hoe moet het dan wel? Milieudefensie liet een onderzoeksmodel bouwen waarmee iedereen dat kan uitrekenen.
De rijkste Nederlanders vervuilen het meest, verminderen hun uitstoot het minst, maar krijgen daar toch de meeste subsidies voor – waar iedereen aan meebetaalt. Dat bleek vorig jaar uit een onderzoek van Milieudefensie, uitgevoerd door Ecorys. “De energietransitie moet rechtvaardig zijn, het kan niet anders”, zegt Milieudefensie-campaigner Bram van Liere. “Het gaat om het principe – het is juist en eerlijk – maar ook om de praktijk. Als we het niet rechtvaardig doen, ziet een groot deel van de bevolking zijn energierekening steeds hoger worden. Dan hebben ze al helemáál geen geld om te isoleren of op een andere manier te verduurzamen. Of ze wonen in een huurhuis en hebben gedoe met een verhuurder die daar geen trek in heeft. Als mensen klem zitten, zullen ze zich afkeren van het klimaatbeleid. Dat is logisch: zij kunnen het zich niet veroorloven. Wij willen laten zien dat het ook anders kan. Tot nu toe konden we bestaand beleid wel toetsen, maar ons nieuwe model is veel preciezer. Daarmee kunnen we van elke beleidsmaatregel precies berekenen wat de effecten op uitstoot en inkomen zijn, per inkomensgroep. In plaats van te zeggen hoe het níét moet, wil- len we ook graag schetsen hoe het wél kan.”
Prinsjesdag
Het nieuwe model is door onderzoeksbureau Kalavasta gebouwd op Klimaatrechtvaardigheids-check.nl. Daarmee rekent Milieudefensie het klimaatbeleid dat afgelopen Prinsjesdag gepresenteerd werd door op klimaatrechtvaardigheid. De hoofdconclusie: het moet én kan eerlijker, en hogere inkomens moeten veel meer bijdragen dan ze nu doen. Is het niet raar dat de overheid die berekening niet zelf maakt? “Ja, eigenlijk wel. Klimaatrechtvaardigheid wordt inmiddels best goed overgenomen in woorden, maar in beleid nog absoluut niet.” De Miljoenennota is nog maar het begin. “We kunnen nu bij Milieudefensie bijvoorbeeld ook onze eigen klimaatoplossingen doorrekenen, om te kijken of het klopt”, zegt Van Liere. “En beleidsmedewerkers kunnen dat met hun eigen plannen doen. Gemeenten kunnen bijvoorbeeld berekenen welke inkomensgroepen zouden profiteren van het gratis of goedkoper maken van de bus. Gelukkig is er veel interesse vanuit de politiek en kennisinstituten. We hebben al uitleg gegeven over het model aan allerlei mensen.”
Beleid laten checken?
Binnenkort staat het model online en is het door iedereen te gebruiken. Maar het kost wel even tijd om er helemaal in te duiken. Heb je daar geen zin in of geen tijd voor? Geen nood, Milieudefensie is benieuwd: welk beleid zou jij willen laten doorrekenen? Stuur je idee in naar redactie@milieudefensie.nl, met als onderwerp ‘klimaatbeleid’. Bram van Liere kiest vijf ideeën uit om door te rekenen. De uitkomsten daarvan worden gepubliceerd in Down to Earth.
Het model is gebouwd op data die voor iedereen toegankelijk zijn, bijvoorbeeld van het CBS en RIVM. “We hebben gekeken naar wat beleid voor huishoudens betekent – gezinnen, alleenwonenden of andere huishoudens – want uiteindelijk vinden verschillende soorten uitstoot, inkomsten en uitgaven plaats per huishouden.” In het model kun je allerlei variabelen aanpassen en zo ook doorrekenen wat iets betekent voor jouw eigen huishouden. “Het model kijkt naar fysieke consumptie, maar dat moet je breder zien dan alleen spullen. Neem bijvoorbeeld het aantal gereden kilometers per huishouden. Als die gereden worden met een elektrische auto, dan zorgt dat voor minder emissies over de hele keten dan bij een benzine- of dieselauto. Maar je komt nooit op nul – ook niet als je groene stroom gebruikt. Er is ook uitstoot vrijgekomen bij de bouw van de auto, bij het delven van grondstoffen, meestal in het buitenland. We kijken dus niet alleen naar de uitstoot in Nederland, maar naar de hele productieketen. Het Rijk kijkt vooral naar wat er in Nederland uitgestoten wordt. Maar daar alleen wordt het klimaat niet beter van. Wat we moeten doen is: de inkomensverdeling in Nederland rechtvaardiger maken, maar tegelijkertijd onze vervuiling niet exporteren naar het buitenland.”
Vervoersarmoede
Een concreet voorbeeld: rekeningrijden, oftewel kilometerheffing. “In het model kun je een belastingtarief invullen voor de heffing, en kijken hoe dat uitpakt voor verschillende inkomensgroepen. Als je daarbij geen onderscheid maakt tussen de verschillende groepen, zal het heel onrechtvaardig uitpakken. En dan gaat het niet alleen om inkomen: in Amsterdam is de autodichtheid laag, daar liggen ov-alternatieven voor het oprapen. Het gaat vooral mensen raken die op plekken wonen waar de auto de enige optie om van A naar B te komen. Daar zal de vervoersarmoede veel groter worden. Veel autobezit is daar gedwongen; de afstanden zijn te groot om te fietsen, ov is er niet of nauwelijks.”
“Er moet zo efficiënt en zo veel mogelijk CO2-uitstoot gereduceerd worden”, vervolgt Bram van Liere. “Dus dan is het logisch om de paar grootste uitstoters aan te pakken, en niet de grote groep te belasten die maar weinig uitstoot. Het is echt een totaal nieuwe blik waarmee we naar beleidsmaatregelen gaan kijken. Zelfs als je altijd het goede hebt willen doen, kan het nog steeds zo zijn dat er een pakket maatregelen ligt dat niet doet wat je wil, omdat het nooit op zo’n manier doorgerekend kon worden. We weten dus ook niet wat er precies uit gaat komen”, lacht Van Liere. “Dat maakt het heel bijzonder.”
Wat is rechtvaardig klimaatbeleid?
• Subsidies op elektrische auto’s: bij privéauto’s niet, bij deelauto’s soms wel.
• Accijnzen op brandstof verlagen: alleen voor de lage inkomens, niet voor alle inkomensgroepen.
• Hoge btw op zuivel en vlees: alleen als de lage inkomens daarvoor gecompenseerd worden.
• Belasting op vliegreizen: alleen een ‘veelvliegerstax’ is rechtvaardig.
• Isolatie van sociale huurhuizen: alleen als er géén huurverhoging mag volgen
Victor VAN HAREN zegt
Mooie ideeën, maar niet realistisch om bijvoorbeeld voor mindervermogenden een lagere brandstofaccijns voor te stellen, superfraudegevoelig en kost honderden extra ambtenaren: de toeslagenaffaire zal erbij verbleken. De crux zit hem – naar mijn idee – in de volledige aftrekbaarheid van deze kosten voor “zakelijke rijders” daardoor wordt misschien wel het grootste deel van de opbrengst weer weggegeven.
Jan Juffermans zegt
Iedereen per jaar evenveel CO2-budget, dat is echt eerlijk én effectief. En dan elk jaar 10% lager, zodat we creatief worden te leven met minder fossiele energie. Zie deze toelichting:
Persoonlijke CO2-BUDGETTEN OM DE KLIMAAT-DOELSTELLINGEN TE KUNNEN HALEN, eerlijk en effectief!
Deze pitch vraagt aandacht voor iets groots. “Het grote idee waarop iedereen zit te wachten”. Ik ontleen deze woorden aan David Van Reybrouck, die op 12 december 2021 in de Huizingalezing in Leiden precies het plan bepleitte dat we met de Werkgroep Voetafdruk Nederland op 11 januari 2022 in een petitie presenteerden aan leden de Tweede Kamer, de Commissie EZK .
Persoonlijke CO2-budgetten dus. Voor alle volwassen inwoners. Maar ook bedrijven worden bij het plan betrokken. Er zijn meerdere voorstellen gemaakt, maar het meest concreet onderzocht zijn de TEQs, Tradable Energy Quotas, ontwikkeld in het Verenigd Koninkrijk. Al meer dan 15 jaar geleden. Voorbereider van het TEQs-plan was David Fleming met het boek, vertaald: ‘Energieslank leven met klimaatdukaten’ .
Mensen krijgen een jaarlijks CO2-budget, en zijn vrij om dat te besteden. Dus gelijke monniken, gelijke kappen. In het begin is het budget nog ruim. Maar per jaar zal dat budget worden verlaagd, zodat iedereen steeds meer gaat afwegen waaraan het wordt besteed.
Zo’n 10 jaar geleden concludeerde een Britse Kamercommissie al dat het een goed plan was, maar zijn tijd nog te ver vooruit… Nu is het uitermate urgent, gezien de steeds grotere klimaatrampen die jaarlijks ook toenemen.
We stellen een belangrijke uitbreiding op het TEQs systeem voor: ook de overheid krijgt haar eigen CO2-budget, en zal dat vervolgens over alle departementen, provincies en gemeentes verder moeten verdelen. De overheid kun je immers ook zien als een eindgebruiker van energie, net zoals de burgers. Mensen realiseren zich wellicht onvoldoende dat ook de overheid energie gebruikt, voor het algemeen belang.
Of er ook gehandeld kan worden met de CO2-budgetten is nog een discussie. Er zijn voor- en nadelen. Persoonlijk lijkt het me goed dat mensen die budget overhouden dat kunnen verkopen aan de overheid, zodat het uit de markt genomen kan worden. Geeft een extra reductie van de CO2-uitstoot.
Wat betreft de acceptatie van zo’n systeem: recent onderzoek van TNO wees uit dat, mits alle sectoren van de maatschappij erbij worden betrokken, met name ook bedrijven, twee-derde van de Nederlanders voorstander is van zo’n systeem. Daar voldoet dit plan volledig aan.
Nu heb ik geen tijd de precieze werking van het systeem geheel te schetsen. Ik vraag u daarom dringend om de Huizingalezing van David Van Reybrouck te beluisteren, de link naar precies het gedeelte over de persoonlijke emissierechten kan ik u doorgeven. Beter kunnen wij het niet verwoorden.
We hopen dat uw Expertteam actie gaat ondernemen om tot onderzoek en besluitvorming over zo’n budgetteringssysteem te komen. Jaren van onderzoek, daar hebben we de tijd niet meer voor, en zo ingewikkeld hoeft invoering van het systeem niet te zijn.
Jan Juffermans, Werkgroep Voetafdruk Nederland, september 2022