Polen heeft de grootste schaliegasreserves van Europa. De elite van het land omarmt fracking. Oliemaatschappijen krijgen de vrije hand. Een klein groepje Polen verzet zich daartegen. Met steeds meer succes.
Tramhalte Unii Lubelskiej, Warschau, zondagmorgen om negen uur. Een oude vrouw in een degelijke bloemetjesjurk loopt met een boodschappentrolley over het perron. Het is stil op straat. Katholiek Polen maakt zich op om naar de kerk te gaan. De vrouw scharrelt door een afvalbak en haalt er naast een lege bierfles wat etenswaren uit. Ze is geen zwerver of junkie, vertelt Ewa Sufin-Jacquemart (56), maar één van vele bejaarden in de hoofdstad die zo de eindjes aan elkaar moet knopen.
Met Ewa’s erwtengroene Kia Picanto zijn we op weg naar Roztocze, een heuvelland in Zuidoost-Polen dat binnenkort genomineerd moet worden als Unesco biosfeerreservaat. Een gebied ook waar oliemaatschappijen naar schaliegas willen boren. Dat laatste wil Ewa, oud-diplomate en huidig hoofd van de Fundacja Strefa Zieleni (Green Zone Foundation), een denktank die losjes gelieerd is aan Poolse Groene Partij, voorkomen. Of zij daarin slaagt, is de vraag. Veel medestanders heeft ze nog niet.
Rode loper
In de meeste Europese landen keren burgers zich massaal tegen schaliegaswinning. Gemeenten verklaren zich schaliegasvrij. Drinkwaterbedrijven en bierbrouwerijen zijn bezorgd. Zo niet in Polen. Terwijl juist hier, als in geen ander Europees land, grote hoeveelheden toxische chemicaliën in de bodem gepompt worden. Waarom zwijgen de Polen?
Ewa zucht en daarna begint ze te vertellen hoe de politieke en economische elite van haar land vanaf 2006 schaliegas omarmden en presenteerden als dé oplossing voor alle Poolse problemen. In dat jaar legde toenmalig Pools premier Jaroslaw Kaczynski na een bezoek aan de Verenigde Staten de rode loper uit voor buitenlandse ondernemingen die wilden investeren in schaliegaswinning. Ewa: “Het ministerie van Milieu werd omgetoverd in een departement van Economische Zaken. Een staatssecretaris werd speciaal aangesteld om procedures vast te leggen die de exploratie-vergunningverlening zou regelen.” Nadat dat rond was vlogen de ondernemingen op de licenties af, als vliegen op stroop: ExxonMobil, Eni, RWE, Chevron. Plus een hele groep Poolse oliemaatschappijen. Zo werd 21 procent van het land voor schaliegasexploratie vergeven.
In 2011 verscheen vervolgens een rapport van de Amerikaanse Energy Information Administration (EIA), waarin het agentschap een schatting maakte van de schaliegasreserves van 41 landen buiten de VS. Wat bleek: de grootste Europese schaliegasvoorraden waren te vinden in Polen. In zijn ondergrondse schalielagen zou 5,3 biljoen kubieke meter gas opgesloten zijn: voldoende om voor 300 jaar aan de binnenlandse gasvraag te voldoen.
Mediabombardement
De propagandamachine draaide op volle toeren. Ewa: “Politici riepen dat we het Qatar van Europa zouden worden. Het nieuwe Noorwegen. Voorstanders beweerden dat dankzij schaliegaswinning en de lage gasprijs de Amerikaanse economie opleefde; de Polen moesten dus de Amerikanen kopiëren. Ze ontkenden doodleuk dat er issues waren in de VS; milieuproblemen deden zich daar niet voor en die zouden zich ook in Polen niet voordoen. Rijk zouden we worden. Polen – het land met de grootste besteedbare inkomensverschillen van de EU – zou met de schaliegasopbrengsten eindelijk fatsoenlijke pensioenen kunnen betalen, zo werd de bevolking voorgehouden.”
Voorstanders brachten bovendien een gevoelig punt naar voren: energiezekerheid en de Poolse afhankelijkheid van Russisch gas. Het voormalige Oostblok-land haalt 54 procent van zijn gas uit Rusland. En als er één land is waarvan de Polen niet afhankelijk willen zijn, dan is het van zijn oude overheerser. Het recente Oekraïne-Rusland conflict heeft dat gevoel alleen maar versterkt. Maar de oplossing die voorstanders aandroegen om Polen energie-onafhankelijker te maken, was volgens Ewa even voorspelbaar als absurd: “Schaliegas winnen! Alsof er geen alternatieven zijn. Alsof je met energie besparen juist in Polen niet veel kunt bereiken. Alsof biomassa, wind en zon, niet bestaan.”
Uitlatingen afgelopen zomer van Anders Fogh Rasmussen, toenmalig secretaris-generaal van de NAVO, bemoeilijkten de zaak nog verder. Hij zei dat Rusland bezig was fracking in het Westen in diskrediet te brengen. Moskou zou volgens hem westerse milieuorganisaties actief steunen die zich verzetten tegen schaliegaswinning, om zo de Europese afhankelijkheid van geïmporteerd Russisch gas veilig te stellen. Rasmussen leverde geen details of bewijzen. De NAVO nam afstand van de uitspraken, maar het kwaad was al geschied. “De dagen erop las je de grootste onzin op de opiniepagina’s. Schrijvers beweerden allang te weten dat anti-fracking activisten voor Gazprom werkten.” De uitlatingen van Rasmussen deden volgens Ewa zoveel stof opwaaien, omdat de Polen het nog altijd als een groot succes zien dat hun land NAVO-lid is. Als het hoofd van die organisatie spreekt, dan nemen de Polen dat serieus.”
Chevron, dat een aantal exploratielicenties in handen heeft, lanceerde afgelopen jaar bovendien twee maanden lang een advertentiecampagne. Ewa: “In alle tijdschriften en kranten en op elk televisiekanaal vertelden ze hoe goed de onderneming was, hoe fantastisch schaliegas. Chevron heeft oog voor lokale gemeenschappen; Chevron creëert banen; Chevron respecteert het milieu; schaliegas is schone energie. Er wordt geschat dat ze hier tien miljoen zloty (2,5 miljoen euro) aan hebben besteed. Bijna niemand schrijft nog iets tegen Chevron of schaliegas. Ze kochten iedereen om.”
Materialistisch wereldbeeld
Op de bevolking miste dit alles zijn uitwerking niet. Zeventig procent is voor schaliegaswinning. Tegen 35 procent in Nederland. Ewa wijt dat verschil niet alleen aan het mediabombardement. Het huidige materialistische wereldbeeld van de Polen is medeoorzaak. Ewa verklaart: “Onder het Sovjet-communisme werd ons voortdurend verteld dat mooie idealen en principes het hoogste goed waren. We zagen ook dat er maar weinigen naar handelden. De Polen werden cynisch. Na de val van de muur volgde een tegenreactie op de hypocrisie. De bevolking begon een realiteit te omarmen die geen waarden kent. Voor velen werd zoveel mogelijk geld verdienen het leidmotief en de staat dient volgens hen ook naar die zienswijze te handelen. Betrek dit alles nu op fracking: wanneer we immateriële zaken als het welzijn van komende generaties of zorg voor het milieu links laten liggen en slechts oog hebben voor kortetermijnbaten, dan is de keuze snel gemaakt.”
Hoe dwingend het pro-frackinggeluid is, blijkt uit het feit dat zelfs gerenommeerde Poolse natuur- en milieuorganisaties zich niet uitspreken tegen schaliegas. Ze zouden volgens Ewa bang zijn om bevolking en donors te ver van zich te vervreemden. Polski Klub Ekologiczny (PKE), de Poolse Friends of the Earth-organisatie, vindt dat schaliegaswinning voorlopig moet kunnen, mits het aan strenge milieu- en sociale voorwaarden voldoet. Ook de Poolse Groene partij schippert. “De Groenen zijn tegen fracking maar niet tegen schaliegas. Dat is het officiële partijstandpunt. Ze waren al tegen kolen en tegen kernenergie. En nu ook tegen schaliegas? In Polen is dat teveel van het goede. Daarom dit – onrealistische – compromis.”
Roztocze heuvelland
Bij het dorp Susiec stoppen we. Graanvelden glooien voor ons. Op een kleine kilometer achter ons ligt het Roztoczański National Park. Beken, onderbroken door watervalletjes, kronkelen er door kruidenweiden en loofbossen. Het park, Susiec en de wijde omgeving zijn onderdeel van het Roztocze heuvelland dat een Natura2000 status heeft. Binnenkort moet dit alles genomineerd worden als Unesco biosfeerreservaat. Maar Chevron en PGNiG, Polens grootste staatsoliebedrijf, zouden dat kunnen dwarsbomen. Die willen hier naar schaliegas boren, zegt Wojtek Ulanski (27), die zich bij ons gevoegd heeft. De imker, manusje van alles, en groene activist, heeft zich voorgenomen die plannen te verijdelen. “Of je hebt een Unesco biosfeerreservaat of je krijgt een industriepark. Beide tegelijk kan niet.”
Door schaliegaswinning gaat het landschap er immers aan; om de kilometer verrijzen boortorens. Geluidsoverlast treedt op want motoren draaien er dag en nacht en vrachtverkeer rijdt af en aan. Ook neemt de beschikbaarheid van water af: elke bron verbruikt 15.000 m3. Bij een eventueel tekort, krijgt volgens Wojtek de industrie in Polen voorrang op de lokale bevolking. Er is bovendien een gerede mogelijkheid dat milieugevaarlijke chemicaliën vroeg of laat in het drinkwater terechtkomen. Verder neemt de kans op aardbevingen toe. En ten slotte zou schaliegas, door het weglekken van methaan bij de winning, bijna even slecht zijn als steenkool.
In Susiec mag er daarom niets mis gaan, zegt Wojtek. Dorpen in de wijde omgeving zijn voor hun drinkwater afhankelijk van het grondwater. Maar de inwoners zijn niet op de hoogte van de gevolgen van schaliegaswinning. Wojtek: “Wij moeten ze voorlichten. Debatten moeten er komen. En een lokaal referendum. Dan kunnen ze met kennis van zaken en weloverwogen, democratisch een keuze maken.”
Conflict met Brussel
Hebben de Poolse voorstanders van schaliegaswinning, nu zij zo de overhand hebben, reden tot juichen? Ja en nee. Ja, want de overheid heeft tachtig licenties verleend aan zestien consortia bestaande uit zestig ondernemingen. Opgetogen zullen ze zijn wanneer in Polen een Europese mijlpaal gepasseerd wordt: een locatie die een winstgevende hoeveelheden schaliegas levert, al moet daarvoor de olieprijs wel weer opnieuw stijgen.
Voor voorstanders houdt daarmee het goede nieuws op. Het Poolse Nationale Geologische Instituut heeft de geschatte schaliegasreserves aanzienlijk naar beneden bijgesteld, van 5300 naar 346 tot 768 miljard kubieke meter. Een flink aantal oliereuzen trok zich terug uit Polen: ExxonMobil, Marathon Oil, Talisman Energy en Eni. Niet omdat dat er geen gas was, maar omdat de exploitatie ervan werd gefrustreerd door moeilijke geologische condities en complicerende of onduidelijke regelgeving.Zo moesten buitenlandse bedrijven werken met Poolse partners. De overheid heeft inmiddels voor die ondernemingen een deel van de regelgeving en het belastingregime aantrekkelijker gemaakt.
De meest recente tegenslag die voorstanders te verwerken kregen was een ommezwaai van de milieuminister over Chevrons activiteiten in Susiec. In eerste instantie was hij het bedrijf goed gezind toen de Susiec-concessie op 10 december 2014 zou verlopen. Hij verlengde de vergunning met een jaar, maar deed dit overhaast. De juiste procedures waren niet gevolgd. De concessie verliep. Daarop leek de minister 180 graden te draaien. Hij verordende dat Chevron voorlopig niet mag boren in Natura2000 gebieden, en dus niet in Susiec. Hij gaf geen uitleg.
Ewa heeft twee mogelijke verklaringen. Ten eerste: de minister wilde een conflict met Brussel over Polens zwakke MER-richtlijnimplementatie voor schaliegasexploratie, waarvoor het zelfs een officiële klacht van de Europese Commissie ontvangen heeft, niet op de spits drijven. Chevron, in het bezit van een vergunning, had namelijk in het Natura2000 gebied legaal volgens de Poolse wet, maar in strijd met EU-regels, zonder een MER-onderzoek kunnen gaan boren naar schaliegas. Ewa vermoedt dat het lobbywerk van haar en Antoine Simon van FoE Brussels bij de Europese Commissie indirect van invloed is geweest op het voorlopige besluit van de minister. Zij hebben de Europese Commissie op de hoogte gesteld van de plannen van de oliemaatschappijen in het natuurgebied. Ten tweede: de minister zou geen trek hebben in bezwaren uit de hoek van Polski Klub Ekologiczny en anderen van de Klimaatcoalitie, die er vermoedelijk waren gekomen wanneer Chevron hier zijn gang had kunnen gaan. Het is nu wachten op een definitieve beslissing van de minister.
Langste schalieprotest ooit
Al valt dat Susiec-besluit negatief uit voor Ewa en Wojtek, dan nog is de strijd niet gestreden. Langdurige protestacties zijn ook een mogelijkheid. Protestacties zoals die plaatsvonden in Zurawlov, een dorp tachtig kilometer ten noordoosten waar inwoners vierhonderd dagen demonstreerden tegen schaliegasboringen van Chevron in hun dorp, het langste schaliegasprotest ooit. Zo blokkeerden ze aanvoerwegen naar de boorput met tractoren. Chevron poogde de protesten te stoppen met een wortel-en-stok benadering. Een enkele leider wisten ze op non-actief te zetten door een familielid in dienst te nemen. De werkeloosheid in Zuidoost-Polen is torenhoog en uitkeringen laag. Andere leiders werden voor het gerecht gesleept, wat in Zurawlow meer kwaad bloed zette. Protesten hielden aan. Op maandag 7 juli 2014 vertrok Chevron, zonder opgave van reden, uit Zurawlow om vier uur ’s ochtends.
Ondertussen boren er her en der in het land nog altijd – veelal Poolse – oliemaatschappijen naar schaliegas. Ewa en Wojtek zoeken daarom zoveel mogelijk medestanders. We vervolgen onze weg naar een naburig dorp waar Thomas, een invloedrijke biologische tuinder, woont die contacten heeft in heel Polen.
De forse, ietwat kalende tuinder zit aan de keukentafel. Met de armen over elkaar, nors en afwijzend. Zeker geen natuurlijke bondgenoot. In enkele zinnen wil hij horen wat de gevaren van fracking zijn. Ewa begint en praat zoals een oud-diplomate dat kan. Begrippen als benzen, toluen, Ameryka en dokumentalny Gasland vallen. Thomas luistert aandachtig. Zijn vrouw zet biologische kersen op tafel. Zijn broer schuift aan. Die roept blufferig: “Russen willen dat wij Polen geen schaliegas winnen”. En: “Die frackchemicaliën zijn ongevaarlijk voor mens en milieu”. Ewa grapt: “Denk je dat ze steen kraken met sladressing?” Iedereen lacht. Ban gebroken. Op de terugreis vertelt Ewa dat als er geboord gaat worden in de gemeente van Thomas of een bevriende tuinder, hij de mensen bij elkaar roept voor een vergadering. “Hij nodigt ons dan uit om de tegenstand te organiseren.”
Een korte versie van dit artikel wordt gepubliceerd in Down to Earth #27 dat 20 februari 2015 verschijnt.
Ewa Sufin-Jacquemart zegt
Thanks to John Stoker for his excellent reportage. I would like to add a second post scriptum: at the begining of February the Polish company PGNiG decided to withdraw the request for modification of the concession Tomaszów Lubelski (for 27 drillings in Natura 2000 Roztocze natural area), because of “very large number and complexity of the required clarifications and additions” (for the report of environmental impacts) as well as a “large probability of social conflicts due to the participation of four ecological organizations in the procedure” … This is undoubtedly a victory for activists and residents – their determination and cooperation gave results.
But the government tries at all costs to keep international investors in Poland: the project of a terrible undemocratic “special law” on search, identification, exploitation and transport of hydrocarbons is in negociation between the ministers and should soon be presented to the parliament. All other regulations would not apply. One person, voievoda – the representative of the state in the region, would decide where the drillings would take place, no local zonning would apply, the Minister of Health would not be able to oppose it in spas, that he normaly manages, the director of a National Parc would not be able to oppose them in the parc. The very hard time limits for the environmental decisions (and strong financial penalty for every day of delay) would mean that there would be no environmental impact assessments and environmental organizations would lose the opportunity to participate in the procedure as a party. This unconstitutional law will soon be our big battle, together with TTIP (transatlantic free trade agreement between UE and USA).