Demonstreren voor het recht op protest

“Stop fossiele subsidies!” Voor de vijfde maal toog Extinction Rebellion naar Den Haag om hun eis kracht bij te zetten. Deze keer werd de blokkade van de A12 vergezeld van een solidariteitsdemonstratie. Want ook het recht om te protesteren staat onder druk.

Marjolein Kuijers houdt zich al 6 jaar bezig met demonstratierecht, sinds juni ­vorig jaar bij Amnesty. In de laatste weken van januari hadden zij en haar collega’s hun handen vol. Extinction Rebellion (XR) kondigde aan in Den Haag de A12 te blokkeren, ter hoogte van het tijdelijke Tweede Kamer-gebouw. Volgens Justitie was de wegblokkade ‘gevaarlijk en ontwrichtend’, en daarmee een strafbaar feit. Maar dat is te kort door de bocht, zegt Kuijers. “Zeker, lopen op de snelweg is in principe strafbaar. Maar op de weg lopen doe je met elke protestmars. In de context van een demonstratie valt de strafbaarheid van sommige gedragingen weg. Wat precies, dat verschilt per geval. Dat laat een uitspraak van de rechtbank in Amsterdam mooi zien in een zaak waarbij Greenpeace een boorplatform bezette. Het betreden van een boorplatform is normaal gesproken strafbaar, maar in dit specifieke geval was het dat niet omdat het om een protest ging. De rechter maakt daarbij verschillende overwegingen.”

Zoals?

“De eerste vraag is: gaat het om een beschermwaardig protest? Daarvoor moet het vooral vreedzaam zijn en een maatschappelijk doel dienen. Daarna ga je kijken naar zaken als veiligheid, hoe lang een protest duurt, of er afspraken gemaakt kunnen worden. Dat moet allemaal van geval tot geval worden bekeken.”

En in het geval van een wegblokkade?

“Ook die worden in beginsel beschermd door het demonstratierecht. Wat betreft de actie van XR vind ik de kwalificatie ‘ontwrichtend’ problematisch. Het verkeer kon worden omgeleid, XR was beschikbaar voor overleg met de politie en er was een alternatieve route voor hulpdiensten. Bovendien heeft de gehele actie niet langer dan een middag geduurd, op een zaterdag, niet eens tijdens de spits. Onze waarnemers hebben niet gezien dat er sprake was van ontwrichting.”

Wat zagen ze wel?

“De blokkade verliep vreedzaam, de sfeer was goed. Dat de politie uiteindelijk mensen ging aanhouden is niet raar, ze moeten toch uiteindelijk de weg weer vrij krijgen. Ook een beschermwaardig protest mag uiteindelijk onderbroken worden – als je de rechten en vrijheden van anderen te lang belemmert bijvoorbeeld. Het aantal arrestaties was niet opzienbarend, gezien de grote mensenmassa die op de been was. Wel bleef het lang onduidelijk op welke grond mensen gevorderd en aangehouden werden. Ook de mensen in de solidariteitsdemonstratie werd verteld dat ze moesten vertrekken, terwijl ze gewoon op de stoep stonden. Bovendien zijn er journalisten meegenomen naar het politiebureau, heel zorgelijk. Zij hebben, net als wij, een onafhankelijke rol en moeten ongestoord hun werk kunnen doen.”

Maar het Openbaar Ministerie greep ook van tevoren al in. In de aanloop naar de blokkade werden zeven klimaatactivisten opgepakt voor opruiing, een achtste bleek niet thuis te zijn. Na verhoor konden zij het politiebureau weer verlaten, met een gebiedsverbod voor de A12 op zak. Het College voor de Rechten van de Mens is, bij monde van haar vicevoorzitter Jan-Peter Loof, verontrust. “Bij mijn weten kwam het niet eerder voor: preventieve arrestaties om een demonstratie te voorkomen”, zegt Loof in het NRC. Kuijers noemt het een paardenmiddel. “Het had gekund dat mensen ervan zouden terugschrikken, maar de oproep werd
meteen breed verspreid. Ook door mensen die niet vanzelfsprekend met XR-acties meedoen, de directeuren van de ruim veertig organisaties die zich aansloten bijvoorbeeld. Ik hoop dat die steun ook voortkomt uit verontwaardiging over de preventieve arrestaties.”

Volgens het OM waren het helemaal geen preventieve arrestaties maar werden mensen opgepakt voor opruiing. Ook minister van Justitie Dilan Yeşilgöz vindt het prima dat activisten van tevoren werden opgepakt.

“Daar zakt mijn broek van af. De overheid heeft de plicht om demonstraties te faciliteren! Demonstratierecht is een fundamenteel grondrecht dat de ruimte moet krijgen, en daar valt in principe ook een verkeersblokkade onder. Het Europese Hof heeft bepaald dat demonstraties mogen schuren; ze mogen schokkend en verstorend zijn. Verkeer heeft niet per se voorrang. En ingrijpen mag pas als het proportioneel is. Dat betekent onder andere: altijd het minst ingrijpende middel het eerst inzetten. En dat is preventief arresteren zeker niet, dat heeft een chilling effect en het criminaliseert vreedzame demonstranten. Daar maken we ons zorgen over.”

Maar was het ook echt zorgelijk? Het lijkt eerder alsof het tegenovergestelde is gebeurd.

“De kracht zit ’em natuurlijk in de aantallen. De oproep werd vervolgens zo massaal gedeeld dat voor veel mensen de drempel om te gaan lager werd. Maar wij hadden toevallig de donderdagavond ervoor een netwerkbijeenkomst met verschillende organisaties en actiegroepen. Dat doen we vaker, om ervaringen te delen en mensen tools in handen geven: wat ze kunnen doen als hun demonstratierecht wordt ingeperkt. Daar bleek toch dat enkele mensen huiverig
waren geworden.”

Eind vorig jaar bracht Amnesty een rapport uit, Demonstratierecht onder druk. Is het een trend in Nederland?

“Het demonstratierecht staat in ons land al langer onder druk, ik ken legio voorbeelden van onrechtmatige inperkingen. Er wordt heel erg vanuit risico gedacht: orde en veiligheid staan voorop, niet het faciliteren van het recht op demonstratie. Het probleem ligt ook deels bij een gebrek aan kennis. We hebben onderzocht hoe het publiek ertegenaan kijkt, en dan blijkt er veel onduidelijk te zijn. Dat je een vergunning nodig hebt bijvoorbeeld – dat is gewoon niet zo. Het klopt dat je een demonstratie aan dient te melden, maar als dat niet gebeurt is dat géén reden om hem niet te faciliteren, laat staan te verbieden. Mensen zijn snel geneigd te denken dat een protest ingeperkt mag worden zodra er enige hinder of overlast is. We zien dat als gevolg daarvan mensen burgemeesters onder druk zetten om preventief in te grijpen op demonstraties. Dat is heel lastig voor de lokale overheid.”

Ondertussen heeft XR de zesde blokkade van de A12 aangekondigd: op 11 maart om 12 uur staan ze er weer. Komt Amnesty dan ook waarnemen?

“Het is te hopen dat zowel de gemeente Den Haag als het OM dan wél ruim baan maken voor het demonstratierecht. Of wij er bij zijn, kan ik nu nog niet zeggen. Dat hangt ook af van de gebeurtenissen in aanloop naar die actie. Bovendien staat er nog meer op stapel: een grote Feminist March begin maart en in verschillende steden wordt gedemonstreerd rondom 21 maart, de internationale dag tegen racisme. En ook de boerenorganisaties hebben plannen om in maart de straat op te gaan. Het blijft voorlopig flink druk voor ons.”