“Corona en klimaatverandering hebben dezelfde oorzaak”

Als we onze levensstijl niet veranderen, is het wachten op de volgende dodelijke pandemie, zegt wetenschapsjournalist David Quammen. “We dragen allemaal verantwoordelijkheid.”

“Zal de volgende pandemie ontstaan in een regenwoud of op een markt in China?”, schreef David Quammen in 2012 in Spillover, in het Nederlands vertaald als Zoönose. In dat lijvige boek over de opkomst van levensbedreigende infectieziekten echoot de Amerikaan de waarschuwingen van virologen: het is niet de vraag óf, maar wanneer er weer een virus overspringt van dier naar mens. “Ook na covid-19 zullen meer dodelijke virusuitbraken volgen”, zegt Quammen nu in een interview vanuit zijn huis in Montana, Verenigde Staten. “Dat is 100 procent zeker.”

Hoe weet u dat zo zeker?
“Dodelijke virusuitbraken komen steeds vaker voor. Sinds de jaren 60 hebben we onder meer marburg, lassa en natuurlijk hiv gehad. Meer recent zijn er uitbraken geweest van SARS, de Mexicaanse griep, zika en ebola. Meestal leidt het tot ingrijpende kleine uitbraken, soms tot epidemieën en in het geval van hiv tot een pandemie die meer dan 30 miljoen mensen over de hele wereld heeft gedood. Virologen spraken al langer over The Next Big One, een onvermijdelijke nieuwe pandemie. Met covid-19 is dat nu werkelijkheid geworden. Daarna is het wachten op de volgende uitbraak.”

Hoe verklaart u die toename van virusuitbraken in de afgelopen decennia?
“We verstoren op grote schaal ecosystemen, waardoor deze in rap tempo desintegreren. In die ecosystemen, vooral in rijke tropische wouden, wemelt het van de virussen – de meeste kennen we niet eens. Virologen spreken van de virosfeer. Door het kappen van bomen en het uitsterven van soorten wordt die leefomgeving steeds kleiner. Virussen springen over op wat er maar in de buurt is: op levende cellen, een nieuwe gastheer. Dat zijn logischerwijs steeds vaker mensen, ons aantal is in 25 jaar verdubbeld en we zijn vrijwel overal. Doordat mensen zich voortdurend verplaatsen, kunnen virussen zich via ons ook steeds makkelijker over de hele wereld verspreiden. Zoals dat ook nu is gebeurd.”

Dit virus is, zoals u voorspelde, ontstaan op een markt in een Chinese stad.
“Markten waar levende dieren uit oerwouden worden verhandeld, zijn beruchte risicoplekken. Het is niet verbazingwekkend dat virussen juist daar overspringen op mensen. Covid-19 is in een levend dier – een vleermuis of misschien een schubdier – meegereisd naar China. Op zo’n markt zitten dieren dicht op elkaar en het barst er van de mensen. Mijn voorspelling was niet zomaar een wilde gok.”

Draagt China volgens u schuld voor deze virusuitbraak?
“Tot op zekere hoogte. We mogen China verwijten dat ze de handel in levende dieren zo lang hebben toegestaan. Dat moet onmiddellijk en blijvend stoppen. Maar China is niet de enige met zulke markten. Bovendien is het te kort door de bocht om alleen naar China te wijzen. We dragen allemaal verantwoordelijkheid. We zijn met te veel mensen op deze planeet en we consumeren te veel. Een voorbeeld: miljarden mensen hebben een mobiele telefoon waarin zeldzame edelmetalen zitten die gedolven worden in de binnenlanden van Congo. Bomenkap en mijnbouw verstoren het ecosysteem, waardoor inheemse bewoners meer risico lopen om te worden getroffen door een virus. Zij verspreiden dat op hun beurt weer naar andere mensen, met een beetje pech over de rest van de wereld.”

Kunnen we het overspringen van virussen van dieren naar mensen voorkomen?
“Dat zou kunnen, maar dat vergt een systeemverandering. Dan moeten we de wereldbevolking halveren, stoppen met reizen en vegetarisch gaan eten. Dat lukt op korte termijn niet, maar we kunnen ons wel beter voorbereiden. Om te voorkomen dat een volgende uitbraak weer in een ontwrichtende pandemie eindigt.”

Hoe dan?
“We moeten veel meer investeren in onderzoek, zodat we sneller diagnoses kunnen stellen. Als er dan een virus uitbreekt, kunnen we het sneller identificeren, isoleren en de uitbraak indammen. Daarvoor moeten we internationaal beter gaan samenwerken. Virologen pleiten daar al jaren voor. We wisten dat dit eraan zat te komen, maar veel politici vonden voorzorgsmaatregelen te duur of simpelweg onnodig. Als er iets positiefs uit deze crisis komt, dan is het misschien dat politici beseffen dat voorkomen veel goedkoper is dan genezen.”

In uw boek behandelt u de uitbraak van Q-koorts in een Nederlandse geitenstal in 2007. Voor zover bekend stierven er 95 mensen. Had de huidige pandemie kunnen ontstaan in een Nederlandse geitenstal?
“Dat had gekund, maar de kans dat gedomesticeerde dieren een nog onbekend virus bij zich dragen is een stuk kleiner. Een gedomesticeerd dier kan wel als tussenpersoon dienen. Dan springt het virus eerst over van een wild dier, bijvoorbeeld een vleermuis, naar een geit en dan naar de mens. In Australië is het hendravirus bijvoorbeeld via vleermuizen overgesprongen op paarden waarna mensen stierven. Zoiets kan in Nederland ook gebeuren, maar ook die kans is een stuk kleiner omdat jullie veel minder wilde dieren hebben. Wat betreft Q-koorts: dat zal zich niet gauw tot een pandemie ontwikkelen. Het is niet overdraagbaar van mens op mens en wordt bovendien veroorzaakt door een bacterie. Daardoor kan het – in tegenstelling tot een virus – behandeld worden met antibiotica.”

Welke rol speelt klimaatverandering bij de toename van virusuitbraken?

“Er is geen waterdicht bewijs dat klimaatverandering bijdraagt aan virusuitbraken, maar het lijkt er wel op. Klimaatverandering zorgt er in ieder geval voor dat bepaalde virusdragers, zoals muggen, een groter leefgebied krijgen. Daardoor kunnen virussen zich verspreiden naar gebieden waar ze eerder niet (meer) voorkwamen. Dengue, chikungunya en malaria zijn de afgelopen jaren bijvoorbeeld weer gesignaleerd in Zuid-Europa.”

Kan deze crisis de milieubeweging vooruit helpen?
“Deze pandemie en klimaatverandering zijn parallelle problemen, want ze hebben dezelfde oorzaken, namelijk de massale verstoring van ecosystemen. De milieubeweging moet dat verband inzichtelijk maken en de noodzaak voor systeemverandering aankaarten. Dit is de grootste crisis die de mensheid heeft meegemaakt sinds de Spaanse griep in 1918. Ik hoop dat deze shock aanspoort tot fundamentele veranderingen.
”