Deze docu’s moet je (thuis) niet missen tijdens het IDFA

White Cube
Na het extreem provocerende Episode III: Enjoy Poverty uit 2008 is kunstenaar Renzo Martens terug in Congo. In zijn vorige film zette hij daar in grote neonletters de woorden Enjoy Poverty neer, met als toevoeging een knipperend “please”. Omarm je armoede en maak hem te gelde, was zijn boodschap. De westerse wereld – media, ngo’s, het bedrijfsleven – verdienen geld aan jullie ellende. Ga zélf uitgemergelde kinderen fotograferen, vertelde hij ze. Wat hij ze vervolgens ook probeerde te leren. Niemand kocht de werken aan.

Hoe woedend sommige recensenten ook reageerden, Martens en zijn film werden over ter wereld uitgenodigd. In White Cube vertelt hij dat hij er jaren van heeft kunnen leven. Nu zijn laatste film te zien is, wil hij zeker weten dat de Congolezen daarvan profiteren en dat lukt wonderwel (na de nodige tegenslag). In dit project komen veel thema’s samen: uitbuiting, kolonialisme, vervuiling en monocultuur door het winnen van palmolie, gentrificatie en kritiek op de kunstwereld. Zoals Fossil Free Culture zich verzet tegen de sponsoring door de fossiele industrie van cultuurinstellingen, zo zag Martens bij een vertoning van Episode III: Enjoy Poverty in het Londense Tate Modern overal logo’s van Unilever. Als geëngageerd kunstenaar word je medeplichtig gemaakt aan het systeem waartegen je ageert, beseft hij. 

White Cube is een fantastisch project waarin Martens zich aan dat systeem probeert te ontworstelen. Met 3D-technologie brengt hij de kunst van Congolezen naar westerse musea. De werken zijn gemaakt van cacao, het product dat ze in Congo verbouwen. Met het geld konden ze de eerste plantage van Unilever terugkopen en het uitgeputte land langzaam weer vruchtbaar maken. Het is een zeer gelaagd en fascinerend verhaal, dat na het IDFA ook in bioscopen te zien is.

Arica
In de jaren tachtig, ten tijde van Pinochet, laat het Zweedse mijnbedrijf Boliden giftig bedrijfsafval naar de Chileense stad Arica verschepen, waar het zal worden verwerkt. Dat is echter niet gebeurd: het afval ligt jarenlang onbeschermd op een terrein vlakbij een arme wijk. De film Toxic Playground liet in 2009 al zien hoe dit leidde tot serieuze gezondheidsproblemen bij omwonenden, zoals kanker en geboorteafwijkingen. Mede door deze film besluit een Zweeds advocatenteam het bedrijf aan te klagen, namens een grote groep slachtoffers. Had Boliden kunnen weten dat het verwerkingsbedrijf de omwonenden in gevaar zou brengen? Ergo: is het bedrijf aansprakelijk? 

Arica is deels een David en Goliath-verhaal, met een multinational als boosdoener. Bijzonder is de rol van het voormalig Hoofd Milieu: co-regisseur Lars Edman, geboren in Chili maar opgegroeid in het Zweedse Boliden, nam hem in Toxic Playground mee naar Arica om hem de gevolgen van zijn beslissingen te laten zien. Hoewel de man geen schuld of verantwoordelijkheid op zich neemt, heeft hij duidelijk spijt van zijn keuzes. Maar hoe anders is dat, als hij in Arica moet getuigen in de rechtszaak. Omringd door een leger aan advocaten en pr-types is de (mede)menselijkheid verdwenen. Plots is het Hoofd Milieu weer een onbenaderbaar radartje in een amorele machine.

Gunda
Zelden zullen boerderijdieren zo volstrekt serieus zijn genomen als door meesterfilmer en overtuigd vegetariër Victor Kassakovsky in zijn film Gunda. De geheel in zwart-wit gedraaide documentaire dwingt je naar ze te kijken, ze echt te zien. Eigenlijk gebeurt er niet zoveel spectaculairs, hoe knap het ook in beeld is gebracht: er worden twaalf biggetjes geboren, ze worden gevolgd terwijl ze opgroeien en ineens, zonder veel poeha en buiten zicht, worden ze weer weggehaald. Tussendoor zijn er korte studies van een kip met één poot en dolblij rondrennende koeien. 

In de beginscène zien we alleen de rug van wat eigenlijk het hoofdpersonage is: Gunda, een prachtige zeug. Voorzichtig beweegt er iets in het donker rondom haar en zo kruipen er een voor een net geboren biggetjes naar buiten. Bij de laatste scène, als ze maar blijft snuffelen en zoeken naar haar zomaar weggenomen kroost, kijkt ze een paar keer recht in de camera. Wat er door haar heengaat, is gissen. Haar diep in de ogen kijken, intens. Er is geen voice-over, geen muziek, alleen dit: een moeder die haar kleintjes kwijt is en niet begrijpt waarom. Na lang heen en weer drentelen verdwijnt ze in de schuur en zijn we terug bij het beeld van het begin. Alleen is er op de plek waar ze toen lag te bevallen een leeg, zwart gat. De film is in het voorjaar ook te zien in bioscopen.

The Magnitude of All Things
Overal ter wereld blijken mensen in de frontlinie van de strijd voor klimaatrechtvaardigheid een overweldigend, bijna fysiek verdriet te voelen. Als het Great Barrier Reef afsterft, delen van de Amazone worden vernietigd, de Noordpool smelt, eilanden in de zee verdwijnen, of er miljarden dieren sterven tijdens bosbranden in Australië, voelt dat alsof er een stuk van henzelf verloren gaat. Dat laat The Magnitude of All Things zien. Volgens een gemeenschapsleider in de Amazone voelen mensen zich één met alles om zich heen. Woorden van soortgelijke strekking worden ook door anderen geuit: “Als mijn land lijdt, lijd ik ook”. 

Regisseur Jennifer Abbott (The Corporation) herkent dit soort emoties, nu ze rouwt om haar overleden zus. Van haar heeft ze geleerd dat je pas verder komt als je de pijn onder ogen ziet. De natuur had een helende invloed op haar zus, en hielp haar zo haar lot te aanvaarden. Abbott bezoekt Greta Thunberg en de oprichters van Extinction Rebellion: mensen die zich niet afsluiten voor de klimaatcrisis maar de ernst daarvan volledig tot zich door laten dringen en vervolgens tot actie overgaan. Alle mensen die in deze best zwaar aangezette film voorbijkomen, kiezen al dan niet noodgedwongen voor verdriet om klimaatdisruptie en verlies van biodiversiteit. Juist dat geeft ze kracht. Het is een bloedmooi gefilmde maar lange en soms (bijna) kitscherige reis. Toch de moeite waard, al is het maar omdat de film troost: je bent niet de enige die soms wanhopig is. Iemand in de film vat het goed samen: hoe kijken we dit overweldigende gevaar in de ogen, zonder dat we ons er door laten verpletteren?

Oeconomia
Drie cirkels met daarin de woorden groei, schuld en concentratie van rijkdom. Hoe verhouden die zich tot elkaar? Is dit de kern van ons huidige kapitalistische systeem? In Oeconomia legt regisseur Carmen Losmann grote spelers uit de bancaire en financiële wereld het vuur aan de schenen met op het oog eenvoudige vragen als: waar komt winst eigenlijk vandaan? Alle bedrijven willen een bepaald rendement halen, maar dat geld moet toch ergens vandaan komen? De directeur van BMW komt er pas uit als hij zelf de vraag mag herformuleren en ‘m ietwat verdraait: is de vraag waar economische groei vandaan komt? En dan komt hij met de standaardriedel: bedrijven zorgen voor toegevoegde waarde, innovatie, bladiebla…

Andere geïnterviewden vertellen Losmann dat ze het geld dat mensen op de bank zetten weer uitlenen. Niet zoals bij Monopoly, waar de bank beschikt over een vastgestelde hoeveelheid geld. Echte banken creëren geld. Snappen de mensen binnen het geldsysteem zelf eigenlijk wel wat er gebeurt? Uiteindelijk, na veel bellen met pr- en communicatieafdelingen, laat een bank op camera zien hoe ze digitaal waarde scheppen door een lening te geven voor een huis. Het is een kwestie van wat getallen invullen. Zo gepiept.

Het economische systeem draait op kredieten, maar andersom zijn kredieten afhankelijk van economische groei, zo laat Losmann zien. Het is een onhoudbaar systeem, dat ertoe heeft geleid dat de afgelopen decennia, parallel aan de economische groei, de schulden zijn toegenomen en de kloof tussen arm en rijk is gegroeid. Deze film past precies in de tijdsgeest en fileert de complexe materie zo, dat ook de leek begrijpt waarover het gaat.