Wandelen langs de Maas voor drinkbare rivieren

Li An Phoa loopt al 37 dagen langs de Maas, als ik haar op een bewolkte donderdagochtend tegemoet loop even buiten het Limburgse grensdorp Eijsden. Ze heeft me uitgenodigd om een dag met haar mee te wandelen op haar tocht van twee maanden van de bron van de rivier de Maas in Frankrijk naar de monding in de Noordzee. Dagelijks monitort ze met kinderen de waterkwaliteit. Daarnaast spreekt ze al wandelend met waterprofessionals, schippers, vissers, boeren en bedrijven voor wie de Maas van belang is. Onder de noemer Drinkable Rivers wil de Nederlandse onderzoeker en activiste het waterbewustzijn verhogen, een bijdrage leveren aan de wetenschap, en de schoonheid van water vieren. En dat lukt. In haar speech op Waterschapsdag noemde minister van Infrastructuur en Milieu Cora van Nieuwenhuizen Phoa’s ideaal van de drinkbare rivier “een mooi vergezicht”.

Terwijl ik vanaf het treinstation van Eijsden naar de Maas wandel, deelt Phoa haar locatie via WhatsApp: ze loopt langs de westoever op ruim een half uur van Eijsden. ‘Een spreeuw doet er één minuut over’, tikt ze eronder. Ik neem de pont naar Ternaaien, steek nog een brug over en dan zie ik haar lopen langs de rivier. Een paar jaar eerder ontmoette ik Phoa al eens op de Noordermarkt in Amsterdam. Ze vertelde me toen dat ze al acht jaar zonder huis leefde, de vierduizend kilometer lange Pacific Crest Trail had gelopen, lesgaf aan de Erasmus Universiteit, een onderzoeksproject uitvoerde voor Unilever en nog veel meer. Duizelend van haar verhalen fietste ik terug naar huis.

Na onze ontmoeting in Amsterdam blijf ik haar volgen en wanneer ze me dit voorjaar een bericht stuurt over haar nieuwste project, weet ik wat me te doen staat.

Honderdduizend mensen inspireren

Zwaaiend komt ze me tegemoet. Ze draagt een roze shirt en een korte blauwe broek, haar donkerbruine haar wappert in de wind. Uit haar rugzak steken inschuifbare wandelstokken en een groen visnet. Ze begroet me met een grote grijns en een omhelzing en barst gelijk los over haar reis. “Ik krijg zoveel positieve reacties. Ça bouge, zoals ze in Frankrijk zeggen, het beweegt! Elke dag lopen er mensen met me mee. Gisteren medewerkers van bierbrouwerij Jupiler. Hun brouwerij staat naast de Maas. In het Belgische Huy heb ik vijf kilometer gezommen met leden van zwemclub Traversée de la Meuse. En bij kerncentrale Tihange heb ik een rondleiding gekregen en metingen verricht. Wist je dat het water dat de centrale instroomt tien graden warmer is wanneer het weer in de Maas terugvloeit? Sorry, ik ben een beetje schor van het Frans praten. Dat heb ik trouwens onderweg geleerd.”

Vandaag is de langste dag van het jaar, 21 juni, en de energieke Phoa heeft een bijpassend vol programma. Vanmorgen is ze om half zeven vertrokken uit het Belgische dorpje Herstal. Al wandelend vertelde ze in de ochtendshow van de Limburgse radiozender L1 over haar missie en straks wordt ze verwacht bij een meetstation van Rijkswaterstaat. Vanmiddag gaat ze met kinderen van basisschool de Scharn de waterkwaliteit van de Maas meten in het centrum van Maastricht. En tussendoor zijn er nog interviews met De Limburger en met twee televisieploegen. En dan heeft ze ook nog beloofd om via Skype een presentatie te geven op Liquidscapes, een conferentie voor eco-kunstenaars in Engeland.

Al lopend naar het voet- en fietsveer houdt ze even stil, ruikt aan de muntplanten die langs de Maasoever groeien, en stopt een takje achter haar oor. Eenmaal op de veerpont raakt ze in gesprek met de kapitein, Jules Martens. “Mijn doel is om onderweg honderdduizend mensen te inspireren om hun eigen bijdrage te leveren aan een toekomst met drinkbare rivieren”, vertelt Phoa enthousiast. De wat norse kapitein bloeit op. “Ik zal je folder van Drinkable Rivers hier ophangen. Wist je dat de waterkwaliteit hier de afgelopen twintig jaar flink is verbeterd?”

Nationale veiligheid

Aan de overkant, op de eerste Nederlandse meters Maasoever, ligt waterkwaliteitsstation Eijsden. Het witblauwe schip lijkt van buiten vrij onbeduidend, maar niets is minder waar. In dit drijvende laboratorium worden 24 uur per dag, zeven dagen per week watermonsters genomen om verontreinigende stoffen in de Maas te detecteren. Zonodig wordt er alarm geslagen en wordt bijvoorbeeld de inname van water voor de drinkwaterproductie stilgelegd. De Maas is – samen met de Rijn – cruciaal voor de zoetwatervoorziening van heel Nederland. Te zeggen dat deze onaanzienlijke boot van belang is voor de nationale veiligheid, is geen overdrijving.

In de kantine op de boot krijgt Phoa een warm welkom: op tafel staan twee flinke Limburgse vlaaien. Ze wast haar handen, drinkt een glas thee en tast toe. De medewerkers van Rijkswaterstaat zijn nieuwgierig naar haar verhaal, maar zijn ook kritisch. “Wij moeten de balans vinden tussen een goede drinkwatervoorziening en de wensen van de scheepvaart, het bedrijfsleven en de natuur”, zegt woordvoerder Renske Hamming. Laborantmedewerker Dennis Vliegen benadrukt dat rivierwater geen drinkwater moet worden, omdat er dan juist weinig leven overblijft in de rivier. “Er is een verschil tussen drinkbaar water en drinkwater”, beaamt Phoa. “Drinkbaarheid is een kwaliteit die kan ontstaan als alle relaties in een stroomgebied gezond zijn en we dus goed voor de omgeving zorgen. Net zoals gezelligheid kan ontstaan als we goed zorgen voor de mensen om ons heen. Maar drinkwater is een product dat aan allerlei wettelijke regels moet voldoen voordat het drinkwater mag heten. Zelfs wanneer de Maas drinkbaar zou zijn, zouden drinkwaterbedrijven dat water zuiveren om aan die regels te voldoen. Daarom heb ik het niet over drinkwater, maar over drinkbaarheid als signaal van gezond leven.”

Zodra we de vlaai achter de kiezen hebben, leidt Vliegen haar rond. Het meetstation staat vol high tech apparatuur, maar beschikt ook over een bijzonder low tech waarschuwingssysteem. “Wist je dat mijnwerkers kanaries gebruiken, als waarschuwing voor dodelijk gas dat vrij kan komen bij de steenkolenwinning? Zo hebben wij watervlooien, die ons attenderen op veranderingen in de waterkwaliteit”, vertelt Vliegen gepassioneerd. “Dit jaar hebben we tot nu toe acht keer uitzonderlijke waarden waargenomen in de Maas. De laatste keer dat het echt misging was in 2007.” Toen loosde Chimac-Agriphar, een pesticidenproducent in een voorstad van Luik, per ongeluk 75 kilo insectenverdelger in de rivier. In de gang van de laboratoriumboot hangen foto’s van gigantische dode vissen die na dat ongeluk overal op de Maas kwamen bovendrijven. “Een drama”, herinnert Vliegen zich. Even valt het gesprek stil. “Jij werkt dagelijks met water. Wat betekent water voor jou?”, vraagt Phoa. Hij denkt even na en zegt dan: “Ik besef hoe bevoorrecht we zijn in Nederland.”

Graadmeter

Hoe kan het dat we met elkaar besluiten om een gezond stroomgebied, met een gezonde voedselketen, willens en wetens te vernietigen? Phoa vraagt zich af wat er was gebeurd als niet de groei van het Bruto Nationaal Product (BNP) maar de drinkbaarheid van een rivier de belangrijkste graadmeter was geweest voor de besluitvorming. “Elke ontwikkeling wordt langs de meetlat van het BNP gelegd”, zegt Phoa. “Terwijl onze economie en maatschappij afhankelijk zijn van én ingebed zijn in ons ecologisch systeem, Het BNP is een uiterst gebrekkige graadmeter voor het welzijn van een land.”

Al jaren wordt er nagedacht over alternatieven voor het BNP. Phoa breekt eens lans voor de drinkbare rivier als kompas voor ons economisch systeem. “Net zoals we aan onze poep kunnen zien hoe het met onze darmflora en daarmee onze gezondheid gesteld is, kunnen we aan de waterkwaliteit van onze rivieren zien hoe gezond ons leefgebied is. Het plastic, de medicijnresten en de synthetische chemicaliën in onze rivieren tonen de verstoring, vernieling en onbalans in het stroomgebied aan. Ze reflecteren hoe we leven en hoe het met onze gezondheid gesteld is.”

Drinkbare rivieren zijn een betere graadmeter van het welzijn van een land dan het BNP, maar Phoa ziet nog andere voordelen. “Het BNP is een kil cijfer, maar rondom rivieren kan juist grote betrokkenheid ontstaan. Iedereen op deze wereld is afhankelijk van het stroomgebied van een rivier. En de waterkwaliteit is ook nog eens simpel te meten. Om dat te benadrukken voer ik mijn onderzoek uit met kinderen.”

Zingen voor de Maas

Het bezoek aan het meetstation loopt uit – “Dit is allemaal zo interessant!” – zodat er te weinig tijd is om naar Maastricht te lopen. Phoa laat zich met de auto oppikken door een medewerker van het Centrum voor Natuur en Milieu Educatie (CNME). Smokkelt ze nu tien wandelkilometers? “Nee hoor, ik laat me na afloop weer terugbrengen. Ik wil het hele stuk te voet afleggen.”

Om iets over tweeën wordt ze afgezet bij het Waterpoortje, een 18de eeuwse stadsboog in het hart van Maastricht, waar ze een stuk of tien kinderen met een groepsknuffel ontmoet. Een vragenvuur barst los. Waar slaap je onderweg? “Overal word ik spontaan uitgenodigd om bij mensen thuis te logeren. Ik noem ze mijn Engelen van de Maas. In Wadelincourt heb ik zelfs bij de burgemeester gelogeerd.” Wat is het mooiste dat je onderweg hebt meegemaakt? “Ik heb zoveel avonturen beleefd, maar het mooist vind ik de glinstering in jullie ogen.” Hoe noem je jouw werk? “Hoe zou jij mijn werk noemen?,” kaatst Phoa de bal terug. Na een korte aarzeling komt het antwoord: “Ontdekker.”

“We laten de universiteiten van Delft en Wageningen de resultaten analyseren en als we onze resultaten publiceren komen al jullie namen en leeftijden erbij te staan als mede-onderzoekers.” De kinderen zijn zo betoverd door hún Engel van de Maas, dat ze de cameraploeg van het NPO-programma Wildernis onder Water nauwelijks opmerken.

Aan het eind van de middag is Phoa terug in Eijsden. Ze steekt de veerpont weer over naar België – aan de oostoever loopt een wandelpad langs de Maas dat helemaal naar Maastricht leidt. Het is bijna tijd voor haar Skype-presentatie aan de groep kunstenaars in Engeland. Het liefst geeft ze de presentatie wandelend maar de aantrekkende wind en de wisselende telefonienetwerken in het grensgebied staan dat niet toe. Ze ploft neer op een bankje voor een groot wit herenhuis in Ternaaien. Halverwege haar verhaal zwiept op de eerste verdieping van het huis een raam open. “Kan ik jullie helpen? Zoeken jullie misschien een slaapplek?”

Een half uur later zit Phoa in de tuin bij Elsa van der Heijden, die hier zestien jaar geleden een verlopen café kocht en de bouwval opknapte tot een klein paradijsje. Phoa’s oog valt op het balkon op de eerste verdieping. Daar, met uitzicht over de rivier die ze al 37 lange dagen volgt, staat een groot engelenbeeld.