Bij geluidsoverlast hebben we het vaak over snelwegen of vliegvelden. Het gaat bijna nooit over het tegenovergestelde: stiltegebieden. Die kunnen gezondheidsklachten voorkomen door mensen af en toe aan de drukte te laten ontsnappen. Nu dreigen ze aan verwaarlozing ten onder te gaan.
Is er een stiltegebied bij jou in de buurt? Waarschijnlijk heb je geen idee, zelfs als je er misschien wel eens geweest bent. Wat voor de één expliciet reden is om ergens naartoe te gaan – eindelijk: rust! – wordt door een andere bezoeker niet eens opgemerkt. Althans niet bewust. Regels en zelfs waarschuwingsbordjes om de stilte te bewaken kom je niet zo vaak tegen, dus worden stiltegebieden nogal eens vergeten.
Grootslag West
Neem nu Grootslag West, een poldergebied midden in het oosten van de provincie Noord-Holland. In ongeveer een derde van het stiltegebied is het nog stil: de provinciale weg is steeds drukker geworden en boeren hebben er vrijstelling om geluidsnormen te overschrijden met tractoren en knalmachines om ganzen te verjagen. Ook bezoekers helpen soms niet mee, bootjes met luide muziek varen er dwars doorheen. Veel dagjesmensen in Grootslag West weten zelfs niet eens dat ze in een stiltegebied rondwandelen, omdat de waarschuwingsbordjes vaak zijn weggekaapt. “Die bordjes blijken een collectors item voor studentenhuizen en kroegen”, zegt beleidsadviseur Manja Holst-Touber. Onderzoek wees uit dat van drie Noord-Hollandse stiltegebieden de toekomst wankel leek; het was er al niet meer stil, er was weinig natuur of er kwamen nauwelijks bezoekers op af.
Holst-Touber organiseerde ‘stiltetafels’ over de vraag wat te doen met deze gebieden. Tientallen recreanten, ondernemers en vertegenwoordigers uit de agrarische sector en de gemeente schoven aan. Stilte bewaken is tegenwoordig misschien moeilijker dan een paar decennia geleden, maar daardoor des te belangrijker, vindt Holst-Touber. “Door de verdichting van de stedelijke omgeving is er steeds minder ruimte over om rust op te zoeken. Juist daarom willen we als provincie de stiltegebieden beschermen.”
Gebiedsvreemd geluid
“Recreanten verlangen soms naar het tegenovergestelde van de stedelijke omgeving”, zegt Martin Goossen: “veel groen, weinig hoogbouw en weinig lawaai.” Hij deed jaren geleden onderzoek naar stiltegebieden, in opdracht van ANWB, de provincie Gelderland en later ook het RIVM, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. Recreëren betekent voor veel mensen: er even tussenuit zijn, verlost van de dagelijkse drukte. Goossen omschrijft het als ‘even op adem komen’ of de ‘batterij opladen’. “Dat doen mensen overigens ook ín de stad. Daar bezoeken ze bijvoorbeeld kerken of de hofjes van Amsterdam.”
Geluid is daarbij een belangrijk aspect, maar dan gaat het niet alleen om decibellen. Stiltegebieden zijn vaak helemaal niet stil en dat hoeft ook niet. De geluiden die we er niét willen zijn ‘gebiedsvreemde’ geluiden; denk aan vliegtuigen, treinen, auto’s of andere motoren. Dat is heel ander lawaai dan dat van vogels, wind of golven. Goossen: “Een kabbelend beekje kan behoorlijk wat decibellen opleveren, maar dat hoort bij het gebied en dat waarderen we.” Zelfs landbouwgeluiden, zoals tractoren, worden vaak niet als storend ervaren. Zulke geluiden passen volgens bezoekers bij het gebied.
Noord-Holland
Alle Nederlandse provincies wezen eind jaren tachtig op verzoek van het Rijk ‘stiltegebieden’ aan. In opdracht van de provincie deed de Natuur en Milieufederatie in 2017 onderzoek naar de status van de Noord-Hollandse stiltegebieden, en ontdekte dat ze vaak nauwelijks in stand worden gehouden. In Grootslag West bijvoorbeeld blijkt minder dan 35 procent van het officiële stiltegebied nog als ‘stil’ te definiëren, dat is: overdag en ’s nachts gemiddeld onder de 40 decibel. Regels die ooit zijn bedacht, blijken niet handhaafbaar – ‘niet boven de 35 decibel op 50 meter afstand, gedurende een uur’. Of de regels zijn de afgelopen decennia ondergesneeuwd geraakt onder nieuwe maatregelen vanuit nationaal, provinciaal of gemeentelijk beleid. Veel beleidswerkers in Noord-Holland bleken niet eens te weten dat er een stiltegebied in hun gemeente ligt.
Helemaal stil hoeft niet
Absolute stilte is voor veel mensen zelfs helemaal niet fijn, vertelt de Vlaamse klinisch psycholoog Erik Mertens. Hij wijst op een test waarbij participanten vijf minuten in een geluidsdichte ruimte werden gezet. 93 procent van hen meldde zoemende, kloppende of fluitende geluiden in het hoofd of in de oren. Mertens spreekt veel patiënten met oorsuizen en verdiepte zich in het werk van verschillende filosofen en psychoanalytici over ‘de contra-intuïtieve correlatie tussen stilte en lawaai’. “Juist mensen die zich terugtrekken, vinden op den duur geraas en gebral in de stilte. Ultieme stilte kan geweldig tekeergaan, dat hoor je soms ook van slechthorenden.”
Aan de andere kant kan ook teveel lawaai volgens Mertens klachten opleveren. Hetzelfde stelt de GGD in het rapport ‘Stille gebieden en gezondheid’. Voortdurende blootstelling aan lawaai zou leiden tot stressreacties en tot een verhoogde kans op hart- en vaatziekten. Het is bovendien ongezond als lawaai de nachtrust verstoort en scholieren vertonen slechtere leerprestaties als ze rondom Schiphol wonen. Dat voorkomen we natuurlijk vooral door drukke plekken stiller te maken, maar het helpt ook om mensen de mogelijkheid te geven af en toe aan de drukte te ontsnappen, adviseren zowel de GGD als het RIVM. Dat laatste wordt waarschijnlijk alleen maar belangrijker nu steeds meer mensen naar de stad trekken.
Stilte bewaken
Toch verdwijnen stille gebieden langzaam en lijken weinig bestuurders zich daarom te bekommeren. Stiltegebieden beschermen is de taak van provincies, stelt de Wet milieubeheer. Maar hoe ze dat precies doen, mogen ze zelf weten. Ook staat nergens om hoeveel oppervlakte het moet gaan en hoe stil het er precies moet zijn. Aan de handhaving wordt dan ook niet veel gedaan. In Utrecht bleken stiltegebieden sinds hun ontstaan eind jaren tachtig met 24 procent te zijn afgenomen en was de stilte in de periode 2000-2010 met 6 procent gedaald, rapporteerde de Randstedelijke Rekenkamer in 2016.
“Stiltegebieden zijn eigenlijk een ondergeschoven kindje”, zegt Hoenderdos. Ze ontdekte het onderwerp toen de Randstedelijke Rekenkamer onderzoek deed naar verkeerslawaai op provinciale wegen. “Het kwam in de slipstream mee. Midden in alle discussies over verkeers- en vliegtuiglawaai vergeten mensen het omgekeerde: stiltegebieden.” Ze zou het als burger zelf zonde vinden als stiltegebieden verloren gaan. Als Randstedelijke Rekenkamer raadt ze provincies in elk geval aan om na te denken over wat ze willen met hun stiltegebieden: loslaten, behouden of benutten.
Stiltegebieden behouden kan onder meer met stil asfalt. De stilte van een gebied benutten kan door die beter bekend te maken en er passende activiteiten bij te betrekken. Fluisterbootjes bijvoorbeeld, of stiltegebonden horeca. Hoenderdos: “Horeca en stiltegebieden hoeven elkaar niet uit te sluiten. Met het oog op de druk belaste mens kunnen we stilte ook goed als economische waarde gaan zien.”
Stilte voor de natuur
En de natuur, is die gebaat bij stiltegebieden? Het grootste deel van het antwoord op die vraag is nog onbekend. “Dieren reageren nu eenmaal heel anders op geluid”, zegt Hoenderdos. “Neem paarden. Die kunnen schrikken van een paraplu, maar grazen in de Oostvaardersplassen rustig door als er een trein langs dendert.”
Het is lastig om het effect van geluid op dieren te meten, zegt bioloog Hans Slabbekoorn. “Ecologische bureaus stellen bij evenementen vaak vast wat er voorafgaand, tijdens en na de gebeurtenis voor dierenactiviteiten waren. Maar dan ben je er nog niet. Het weer of andere factoren hebben misschien meegespeeld en je weet nog niet of een verstoring ook effect heeft op zoiets als de voortplanting.” Dát de effecten van geluid ver kunnen gaan, weten we inmiddels wel. Sommige vogels zingen letterlijk een toontje hoger in de stad en koolmezen maken ruimte voor pimpelmezen in lawaaiige nestkasten. Constant geluid kan zelfs hele ecosystemen veranderen. Denk aan planten die zich anders verspreiden omdat zaden niet meer worden verstopt door geluidsgevoelige gaaien, maar worden opgegeten door muizen, ongestoord door eveneens geluidsgevoelige uilen.
Op sommige plekken, zoals in de Noordzee, is het doen van seismologisch onderzoek of het bouwen van windmolens vanwege het lawaai al een aantal maanden per jaar verboden. Het 24 uur per dag dreunende geluid belemmert de trek en het paaigedrag van vissen, die erg afhankelijk zijn van geluid. Ook bij zoet water en op met water doordrenkte grond blijken geluiden ver te reiken en dus veel invloed te hebben op dieren in de omgeving. Slabbekoorn verwacht dat de wetenschappelijke bevindingen hierover hun weg nog gaan vinden naar toekomstige wetgeving.
Rustzoekende mens
Om stilte voor de natuur was het provincie Noord-Holland niet te doen toen zij haar stiltegebieden onder de loep nam. Daar bestaan al strikte regels voor in de Natura 2000 en de NatuurNetwerkNederland-gebieden, zegt Holst-Touber. “We willen in stiltegebieden de koppeling maken tussen stilte, natuur en recreatie. Voor de rustzoekende mens.” Aan de stiltetafel over Grootslag West legden vooral gemeenten en agrariërs bezwaren op tafel, maar er werden ook oplossingen bedacht om de stilte beter te bewaken.
Daarmee denkt de provincie nu alle drie de besproken stiltegebieden te kunnen behouden. Dat kan in Grootslag West bijvoorbeeld met beter handhaafbare regels en met andere begrenzing, zodat de landbouwgebieden buiten het gebied komen te liggen. Ook hoopt de provincie dat door de nieuwe Westfrisiaweg die laatst is aangelegd het verkeerslawaai in het stiltegebied afneemt. En er komen ‘hufterproof’ paaltjes in plaats van de bekende blauwe bordjes met een rustgevende polder en wolkjes. De nieuwe houten paaltjes met meer uitleg over het gebied worden hopelijk minder snel hip in kroegen en studentenkamers.
Stiltebeleving en gezondheid
Volgens de Gezondheidsraad is er nog weinig onderzoek gedaan naar de gezondheidseffecten van stilte. Toch vindt de raad stiltegebieden belangrijk, vooral voor mensen die in een lawaaiige omgeving wonen. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de bevinding dat omwoners van Schiphol bijna twee keer zoveel behoefte hebben als andere Nederlanders aan het bezoeken van stille gebieden in de buurt. In stille gebieden moet verkeer dan niét hoorbaar zijn. De Gezondheidsraad baseert die conclusie op de Belevingsmonitor Rijksoverheid. Daarin vond 40 procent van de Nederlanders verkeersgeluid tijdens recreatie in natuurgebieden een probleem waar meer aandacht voor moet komen.
Martin Goossen vroeg in 2001 bezoekers van drie verschillende stiltegebieden in Gelderland naar hun beleving van geluid. Hij ontdekte:
– Jongeren waren vaak minder tevreden over de geluidssituatie dan ouderen
– Tot 40 decibel vinden bezoekers geluiden in een gebied acceptabel, vanaf 50 decibel neemt de waardering van het geluidsniveau sterk af.
– Gemotoriseerd verkeer was steeds de boosdoener als bezoekers de geluidskwaliteit onvoldoende vonden.
– Duidelijke hoorbare landbouwgeluiden ervoeren mensen niet als hinderlijk, omdat ze die bij het gebied vonden horen.
Erik Roelofsen zegt
Wat een mooi en goed artikel die ook duidelijk is over het feit dat dit soort gebieden behouden moeten blijven. Daarom zet ik mij ook in hiervoor. Vanuit mijn werk voor de Nederlandse Stichting Geluidshinder hebben wij onlangs alle provincies en grotere gemeenten (Agglomeraties voor geluidskaarten en actieplannen) opgeroepen ons hun stilste plekje te gaan melden dit jaar. Graag willen wij ook de waardering van de mensen weten die dit soort plekken bezoeken. Daar komt nog ruimte voor op een speciale site.
Goed dat er aandacht is voor dit soort gebieden!
Eijkelkamp zegt
De meeste mensen werken er ook zelf aan mee kijk naar het reizen wat men momenteel doet,
Leo Huijsen zegt
Mijn vrouw en ik hebben 1x in ons leven echte stilte meegemaakt. Dat was in et Grosswalzertal in Oostenrijk waar we op de langlauf een zijdal in gegaan waren. Daar was het helemaal stil tot er een vliegtuig over kwam. Een heel bijzondere ervaring.
Bakker zegt
Een super artikel, stilte gebieden en algemeen optreden tegen.lawaai zou een hoofdthema moeten zijn wekelijks munimum, zoveel lawaai op deze wereld, buren xie hun kinderen niet wijzen.op respect voor anderen dwz: niet gillen.of krijsen, dit dient alleen voor noodgevallen. Er is mega veel werk rond het thema stilte en daar moet iets mee gedaan worden zeker van de overheid
,
H