Smeltende gletsjers bedreigen zijn stad, dus begon de Peruaanse boer Saúl Lliuya een spraakmakende rechtszaak tegen een van de verantwoordelijken: de Duitse energiemaatschappij RWE. Na 10 jaar juridische strijd ligt er nu eindelijk een uitspraak.
“Mocht er nu een lawine ontstaan, dan zijn wij de eersten die omkomen.” Saúl Lliuya maakt een grap maar lacht er niet bij. Hij wijst naar de bergtoppen Palcaraju en Pucaranra, twee reuzen van meer dan 6 duizend meter hoogte, elk bedekt met een gletsjer. Aan Saúls voeten ligt het 1,5 kilometer lange Palcacocha-meer, dat wordt gevoed door het smeltwater van beide gletsjers. Dan klinkt een onheilspellend gekraak in de verte, aan de overkant van het felblauwe kratermeer. Een kleine lawine van ijs en sneeuw stuift naar beneden, om honderden meters later tot stilstand te komen.
Dit keer heeft de lawine geen gevolgen. Maar Saúl, boer en berggids, maakt zijn grap niet zomaar. Vanaf het Palcacocha-meer, op 4500 meter hoogte, voert een vallei tussen de twee bergen naar zijn woonplaats Huaraz. De stad met 145 duizend inwoners ligt zo’n 1500 meter lager, op 27 kilometer afstand van het meer. In 1941 werd Huaraz bedolven onder een vloedgolf van ijs, modder en stenen. Een afgebroken massa gletsjerijs had het meer doen overstromen en nam op zijn weg naar beneden alles met zich mee, inclusief de volledige inhoud van het Palcacocha-meer. Dat bleef als een lege badkuip achter. Bij de ramp vielen een geschatte 4 tot 5 duizend doden.
Twee keer zoveel water
Sindsdien is de kans op een nieuwe overstroming alleen maar toegenomen. De smeltende gletsjers hebben het volume van het meer sinds de jaren 70 enorm doen toenemen. Volgens metingen van de Nationale Autoriteit voor Water (ANA) van Peru bevat het meer nu 17 miljoen kubieke meter water, bijna het dubbele van de inhoud van het meer in 1941. Een nieuwe vloedgolf zou de stad dus ook met twee keer zoveel water kunnen doen overstromen, en zodoende een nog grotere ravage aanrichten, zeggen onderzoekers. Ondertussen is de stad gegroeid: er wonen nu 45 tot 50 duizend mensen in het risicogebied. Tot grote zorg van Saúl, wiens huis zich precies in het gebied met het meeste overstromingsrisico bevindt.
“Wanneer ik naar deze bergen kijk, vrees ik voor de levens van mijn kinderen”
Ook het risico op brekend gletsjerijs Huaraz is toegenomen. De dooi van permafrost onder de ijslaag maakt de bergen gevoeliger voor breuken, waardoor grote afgebroken stukken ijs vloedgolven en zelfs aardbevingen kunnen veroorzaken. Saúl heeft de gletsjers al vanaf zijn kindertijd elk jaar kleiner zien worden. Huaraz ligt in de Cordillera Blanca (‘Witte Bergketen’), een hooggebergte dat een indrukwekkende 511 gletsjers telt. Maar het ijsoppervlak van die gletsjers smelt in hoog tempo. In 60 jaar nam het met bijna de helft af, volgens cijfers van de Peruaanse overheid: van 723 naar 425 vierkante kilometer. Dat heeft grote gevolgen voor de mensen en het ecosysteem in de Cordillera Blanca. Zo zijn er in de afgelopen decennia honderden nieuwe kratermeren ontstaan door het smeltwater. Meren die net als Palcacocha op elk moment kunnen overstromen, en daarmee een tikkende tijdbom zijn voor tienduizenden bewoners van het gebied. Saúl vertelt: “Wanneer ik naar deze bergen kijk, vrees ik voor de levens van mijn kinderen.”
De vervuiler betaalt
Saúl Lliuya wilde er iets tegen doen, maar actievoeren is gevaarlijk in Peru en de middelen voor een rechtszaak had hij niet. Toen werd hij benaderd door de ngo Germanwatch, via zijn vader die als milieuactivist in 2014 deelnam aan de klimaattop COP in Lima. Germanwatch stelde voor samen de vermeende schuldigen van de smeltende gletsjers aan te klagen. “Germanwatch gaf me de kans om iets te doen. Ik zei: laten we het proberen en kijken hoe ver we komen.” In 2015 stapte hij, samen met de Duitse ngo en advocaat Roda Verheyen, naar de rechter. Niet in Peru, maar in Duitsland: ze klaagden energiemaatschappij RWE aan. Het werd een van de meest spraakmakende klimaatzaken van deze tijd.
De eis? RWE moet voor 0,47 procent meebetalen aan de kosten voor een nieuwe dam om Huaraz te beschermen tegen overstromingsgevaar, een bedrag van ongeveer 15 tot 20 duizend euro. Dat percentage komt voort uit berekeningen van de Britse ngo The Carbon Majors Database, die een lijst samenstelde van de meest vervuilende bedrijven ter wereld. RWE verstookte tussen 1988 en 2015 zoveel steen- en bruinkool dat het bedrijf goed is voor 0,47 procent van alle uitstoot van broeikassen wereldwijd. Die 0,47 procent uitstoot leverde RWE de 39ste plaats op de ranglijst op. Daarmee is RWE ook (gedeeltelijk) verantwoordelijk voor de opwarming van de aarde en het smelten van de gletsjers in de Cordillera Blanca, zegt Saúl.
Verdienmodel
Het is de eerste keer dat een grote vervuiler in het Mondiale Noorden werd aangeklaagd door een slachtoffer van klimaatverandering in het Zuiden, terwijl het bedrijf niet actief is in de regio en daar bijvoorbeeld milieuvervuiling veroorzaakt, vertelt Mascha Klein. Zij is juridisch medewerker van Germanwatch. “Deze zaak gaat natuurlijk niet alleen om RWE, maar om alle grote uitstoters en het nemen van verantwoordelijkheid voor hun bijdrage aan de klimaatcrisis”, zegt Mascha. “Wanneer bedrijven die investeren in fossiele brandstoffen opdraaien voor de werkelijke kosten van de schade die ze aanrichten, komt de winstgevendheid van hun verdienmodellen onder druk te staan. Ze zullen zich moeten afvragen: kunnen we het ons veroorloven om de planeet te blijven vernietigen?”
Maar waarom hebben ze gekozen voor het relatief kleine RWE en niet voor ExxonMobil, Chevron, Saudi Aramco of Shell – fossiele reuzen die de top 10 van de lijst van grootste uitstoters aanvoeren? “RWE is nooit eerder aansprakelijk gesteld voor de gevolgen van hun verdienmodel, terwijl het de grootste uitstoter in Duitsland is, met een van de meest vervuilende energiecentrales van Europa. Aan de andere kant heb je mensen als Saúl Lliuya in het Mondiale Zuiden die zwaar lijden onder de consequenties van de klimaatcrisis.” Kortom: de vervuiler betaalt. “De landen die het minste hebben bijgedragen aan klimaatverandering, zoals Peru, ondervinden daar de meeste last van”, zegt Saúl. “De grootste vervuilers moeten hun verantwoordelijkheid nemen.” Boeren zoals hij worden onevenredig hard getroffen door de gevolgen van klimaatverandering. Zo leiden de smeltende gletsjers niet alleen tot overstromingsrisico’s, maar ook tot toenemende droogte, vertelt Saúl. Op een stukje land net buiten de stad verbouwt hij quinoa, aardappelen en mais. “De gletsjers reguleren onze watervoorziening. In de droge tijd voeden ze de rivieren en waterbronnen. Maar met het verdwijnen van de gletsjers komt er elk jaar minder water naar beneden, en verdrogen onze weidegronden. Daarom groeien er minder grassen en vermageren onze koeien. En de hogere temperaturen zorgen voor steeds meer plagen. Als boeren maken we ons zorgen over onze voedselzekerheid in de toekomst. We voelen ons machteloos.”
Eigendomsrecht
Als wettelijke grond voor zijn claim doet de aanklager een beroep op het Duitse burgerrecht. “De claim is basaal”, legt Mascha uit. “RWE maakt inbreuk op het eigendomsrecht van Saúl Lliuya door zijn huis in gevaar te brengen. Ons argument is dat de uitstoot van RWE klimaatopwarming veroorzaakt, wat leidt tot het smelten van de gletsjers en daarmee tot het overstromingsrisico dat Saúls huis bedreigt. Het voordeel van deze redenering is dat de zaak navolgbaar is in andere landen, waar vergelijkbare bepalingen in de wet staan.”
Na een moeizaam begin – de claim werd in eerste instantie afgewezen door de rechtbank van Essen, waar RWE gevestigd is – nam in 2017 het regionale hooggerechtshof van de deelstaat Noordrijn-Westfalen de zaak in behandeling. Het gerechtshof redeneerde dat grote uitstoters als RWE in principe aansprakelijk gehouden kunnen worden door individuele slachtoffers van klimaatschade – ook als die aan de andere kant van de wereld wonen. Een grote overwinning voor Saúl en Germanwatch: “Dat de rechter de zaak Saúl Lliuya accepteerde, schept al een precedent voor het beginnen van andere klimaatzaken. Al die zaken helpen om druk te zetten op bedrijven om een duurzamer bedrijfsmodel te voeren”, zegt Saúl.
Klimaatexperts
De vragen die het hooggerechtshof moest beantwoorden, zijn complex: hoe groot is de kans dat het Palcacocha-meer in de nabije toekomst overstroomt en Saúls huis verwoest? En, indien er een reëel overstromingsgevaar bestaat, in hoeverre heeft de uitstoot van RWE daaraan bijgedragen? Om die vragen te beantwoorden, stuurde het Duitse gerechtshof in 2022 een team van klimaatexperts en rechters naar Huaraz om de overstromingsrisico’s voor Saúls huis te onderzoeken. Afgelopen 17 en 19 maart presenteerde de expert die het onderzoek leidde zijn bevindingen in een beslissende hoorzitting. Op basis daarvan moesten de rechters besluiten of dat risico inderdaad bestaat. Pas dan konden ze overgaan tot het beantwoorden van de laatste vraag: of RWE daarvoor moet betalen.
“Duitsland heeft geprofiteerd van RWE, de Peruanen niet”
De hoorzitting in Duitsland verliep niet helemaal zoals Saúl en Germanwatch hadden verwacht: de klimaatexpert van de rechtbank schatte de kans op een nieuwe overstroming in de komende 30 jaar tussen de 1 en 3 procent. Die schatting is moeilijk te rijmen met de bevindingen van de Peruaanse gletsjerautoriteit INAIGEM, die na de ramp in 1941 werd opgericht om gletsjers te monitoren. Die noemde het risico op een nieuwe aardverschuiving als gevolg van een lawine in 2020 nog ‘onacceptabel’. Zo berekenden de onderzoekers dat bij een nieuwe lawine golven van 10 meter hoogte kunnen ontstaan. Daar is de huidige dam niet op berekend. In 2011 werd een afvoersysteem met buizen in het meer aangelegd om overtollig water af te kunnen voeren, maar dat systeem is bij lange na niet voldoende om een nieuwe ramp te voorkomen, zeggen de Peruaanse onderzoekers. “Het meer bevindt zich nog steeds op zijn maximale niveau. Om de dreiging van een overstroming weg te nemen moet het waterniveau met minstens 15 of 20 meter naar beneden, en er moet een nieuwe dam worden gebouwd”, zegt César Portocarrero, glacioloog en onderzoeker bij INAIGEM. “Het is moeilijk te zeggen hoe groot de kans is dat een lawine een nieuwe aardverschuiving produceert. Dat is niet te voorspellen. Maar voorkomen is beter dan genezen, en daarom moeten er beschermingsmaatregelen komen.”
Dat neemt niet weg dat 1 procent nog steeds hoog genoeg is om als juridisch relevant aangemerkt te worden, benadrukt Mascha. RWE wijst de claim resoluut af: het bedrijf stelt dat individuele uitstoters niet aansprakelijk gesteld kunnen worden voor wereldwijde processen als klimaatverandering. Daarbij zou het bedrijf zich altijd aan de wettelijke normen voor het uitstoten van broeikasgassen gehouden hebben, zegt een woordvoerder in een persverklaring. Mascha weerlegt dat argument: “Dat RWE een vergunning heeft om te vervuilen, ontheft het niet van aansprakelijkheid voor de schade die het daarmee aanricht”, meent ze. “Dat zou absurd zijn. Daarbij speelt de vraag wat eerlijk is in deze zaak. Je kan stellen dat Duitsland heeft geprofiteerd van de energie die RWE produceert. Maar dat geldt zeker niet voor de Peruanen.”
Ontknoping
Op 28 mei volgde, na 10 jaar, dan eindelijk de uitspraak. “We hebben de waarheid gehoord!”, laat Saúl in een bericht weten. De rechtbank bevestigde dat grote uitstoters van broeikasgassen verantwoordelijk kunnen worden gehouden voor de gevolgen daarvan, of verplicht kunnen worden tot maatregelen. De specifieke eis, RWE voor 0,47 procent laten meebetalen aan een nieuwe dam bij Huaraz, werd echter afgewezen. De rechtbank volgde de bevindingen van de eigen wetenschapper en achtte het overstromingsrisico voor Saúls huis onvoldoende hoog. “Ik ben natuurlijk teleurgesteld dat de rechtbank tot een andere conclusie is gekomen dan de gletsjerwetenschappers die deze regio al tientallen jaren bestuderen”, zegt Saúl. Tegen de uitspraak kan geen hoger beroep meer worden ingediend.
Op de korte termijn levert de uitspraak de bewoners van Huaraz dus bar weinig op. “We krijgen geen steun van RWE om ons te beschermen tegen het overstromingsrisico. Maar ook als we de zaak gewonnen hadden, was er voor ons weinig veranderd”, zegt Saúl. “En ik denk niet dat we de gletsjers nog kunnen redden. Daarvoor is het te laat.” Het vonnis doet denken aan de uitspraak die het hof in Den Haag eind vorig jaar deed in de klimaatzaak van Milieudefensie tegen Shell. Ook toen werden concrete eisen over uitstootvermindering afgewezen, maar stelde het hof wel dat bedrijven een zorgvuldigheidsplicht hebben. De keuze van de aanklagers om een beroep te doen op het Duitse burgerlijk recht, betaalt zich nu uit. In tal van andere landen – waaronder Nederland – staan vergelijkbare bepalingen in de wet. Daarmee geeft deze uitspraak een goed signaal af, het schept een precedent”, besluit Saúl. “En dat zal komende rechtszaken weer een stuk verder helpen.”
Recente reacties