Nieuwbakken president Trump gelooft niet in vrijhandelsverdragen. Meteen na zijn aantreden trok hij de stekker uit het Transpacific Partnership (TPP). Ook het Europees-Amerikaanse TTIP-verdrag ligt ‘in een hele diepe vrieskiest’. Maar ondertussen onderhandelt het bedrijfsleven alvast over eigen TTIP-deelakkoorden. “Monsanto maakt het niets uit of hun genetisch gemanipuleerde soja vanuit de VS of Brazilië binnenkomt.”
Nooit eerder keerde de publieke opinie zich zo heftig tegen internationale handelspolitiek als in het geval van het Transatlantic Trade & Investment Partnership, TTIP. Terwijl de gesprekken over het handelsverdrag tussen de EU en de VS veel stroever verlopen dan verwacht, brengen kritische academici, journalisten en ngo’s honderdduizenden mensen op de been tegen het verdrag. Grote bedrijven uit allerlei sectoren voelen nattigheid en bereiden zich voor op het eventuele falen van de onderhandelingen. Als TTIP niet doorgaat, wat komt er dan voor in de plaats? De farmaceutische industrie pakt dat slim aan, de autoindustrie en de financiële sector zoeken ook nieuwe wegen, net als de chemische, cosmetische en pesticidenindustrie.
Mini-TTIP
Het is 29 juli 2016 als de Europese Commissie een brief stuurt aan de ministers van de lidstaten in de Europese Raad. Gezien de impasse in de gesprekken over het Transatlantic Trade & Investment Partnership (TTIP) willen de onderhandelaars de geboekte vooruitgang op het gebied van medicijnen alvast vastleggen in een deelakkoord. De Commissie wil zo bij wijze van voorbeeld laten zien hoe transatlantische handelsafspraken er precies uit moeten gaan zien. Daarmee hoopt ze meteen de verdragsonderhandelingen weer vlot te trekken.
Er staat veel op het spel als TTIP faalt. Volgens het Brusselse onderzoeksbureau Corporate Europe Observatory (CEO) is het lobbyleger van de farmaceutische industrie eind 2014 en begin 2015 maar liefst 131 keer bij de Europese Commissie op de koffie geweest. Bedrijven als Pfizer, GlaxoSmithKline en Novartis willen TTIP gebruiken om doublures in medicijntesten weg te nemen, langere looptijden voor patenten vast te leggen en onderzoeksdata als handelsgeheim te kunnen classificeren. Eisen die in de zomer van 2016 dan ook netjes worden opgesomd in het zes pagina’s tellende Commissievoorstel om een mini-TTIP voor ‘big pharma’ te gaan formuleren.
Ondertussen benadrukt een andere belangenkoepel, namelijk die van de Europese autoindustrie (ACEA), eind 2014 al tegenover de Europese Commissie hoe belangrijk het is om, als TTIP vastloopt, door te gaan met wat zij noemen, ‘EU-US regulatory collaboration’ – zo blijkt uit vergadernotulen. Volkswagen en BMW willen hoe dan ook betere toegang krijgen tot de gigantische Amerikaanse automarkt. Ook als TTIP er onverhoopt niet zou komen.
Brusselse discussies
Het duurt echter tot begin 2017 – als de Amerikaanse president Donald Trump het Witte Huis betreedt – voor in Brussel het besef begint door te dringen dat TTIP er misschien helemaal nooit gaat komen. In conferentiezaaltjes, op universiteiten en bij politieke denktanks van elk denkbaar pluimage wordt koortsachtig overleg gevoerd over de consequenties van Trump voor Europa. Op een koude donderdagavond in februari komt in het Institut d’Etudes Européennes van de francofone Université Libre de Bruxelles een kleurrijk gezelschap van studenten, wetenschappers en Europese ambtenaren samen. “Behalve ISIS bestrijden is het volslagen onduidelijk wat de buitenlandse beleidsdoelen van Trump zijn”, benadrukt Richard Tibbels van de buitenlanddienst (EEAS) van de Europese Commissie. “Hij heeft aangekondigd te willen dereguleren om zo meer handel voor Amerikaanse bedrijven te faciliteren. Tegelijkertijd is hij tegenstander van multilaterale handelsakkoorden. Wat dat allemaal gaat betekenen voor TTIP weet niemand.”
Ook avondvoorzitter Tereza Novotna durft nog geen uitspraken te doen over de toekomst. De Tsjechische haalde haar doctoraal in Politiek & Europese Studies in de VS en doet nu onderzoek aan de Brusselse universiteit naar geopolitiek handelsbeleid. “Alles is speculatief op dit moment”, verzucht ze. “Trump heeft herhaaldelijk gezegd geen grote handelsdeals tussen meerdere partijen te willen. Maar TTIP is in de essentie een bilaterale deal tussen Washington en Brussel. Dat kan dus betekenen dat er toch nog een toekomst is voor TTIP.”
Voorgeschiedenis
Multinationals aan beide kanten van de oceaan pleiten al sinds de jaren negentig voor steeds verdergaande economische integratie van VS en EU. Om dat streven kracht bij te zetten wordt in 1995 de Trans-Atlantic Business Dialogue (TABD) opgericht; een groep bestaande uit topmensen van ruim zeventig Europese en Amerikaanse multinationals met directe politieke toegang in Brussel en Washington. Het doel is vanaf het prille begin om verregaande deregulering van de handel tussen Europa en Noord-Amerika af te dwingen, zo is te lezen in de beginselverklaring. Gelijksoortige op milieu of arbeidsafspraken gerichte dialooggroepen sneuvelen al snel door geldgebrek. De TABD blijft daarentegen aan invloed winnen. In een uit juni 2004 stammend, door de Europese Commissie gesanctioneerd evaluatierapport is te lezen hoe ver de politieke en zakelijke belangen inmiddels verweven zijn geraakt. ‘In order to meet its goal of a barrier-free transatlantic market’, zo is te lezen in het rapport ‘business and governments must collaborate to ensure that business and markets operate to the highest standards of governance, transparency and accountability.’
De groep – op dat moment geleid door de directeuren van Unilever en Coca Cola – moet afgeslankt worden om effectiever besluiten te kunnen nemen in nauwe samenwerking met politici aan beide kanten van de oceaan, zo luidt het advies. In de nieuwe TABD-structuur moet het beleid uitgestippeld worden door een kleine kerngroep van Amerikaanse en Europese directeuren van voor hun branches representatieve multinationals. Andere maatschappelijke organisaties betrekken in dat besluitvormingsproces wordt in het evaluatierapport expliciet als ‘niet zinvol’ aangeduid.
In 2013 kondigt Barack Obama aan te gaan onderhandelen over TTIP; een logische volgende stap in de richting van totale transatlantische integratie. Marc Maes van de Belgische ngo-koepel 11.11.11. licht toe: “Het onuitgesproken doel van al die overlegrondes en handelsdialogen was steeds zo min mogelijk regels voor bedrijven. In dat licht moet je TTIP zien: als een poging om dat allemaal in elkaar te schuiven tot een groot en bindend verdrag.” TTIP had de ultieme voltooiing moeten worden van het transatlantische vrijhandelsproject.
Eisenpakket
Inmiddels wordt er in Brussel steeds opzichtiger gespeculeerd over een TTIP-loze toekomst. Nederlands demissionair minister Lilianne Ploumen liet eerder dit jaar in een interview weten dat TTIP zich ‘in een hele diepe vrieskist in een hele diepe kelder’ bevindt en zelfs Europees handelscommissaris Cecilia Malmström lijkt niet meer in TTIP te geloven. “De wereld is groter dan één land”, benadrukt de Zweedse politica in januari 2017 tijdens een lunchtoespraak in Brussel. “Trump of geen Trump, we hebben een lange lijst van landen die wél bereid zijn om zaken te doen met de EU.”
Het bedrijfsleven zelf is echter niet van plan te gaan wachten op de politiek. Behalve de farmaceutische en de autoindustrie heeft ook de transatlantische financiële sector alvast afspraken laten vastleggen. Daartoe is halverwege 2016 het Joint EU-US Financial Regulation Forum opgericht. “Zulke coördinatie tussen internationale bedrijven vindt al jaren plaats, om op die manier een gezamenlijk eisenpakket aan de politiek te kunnen presenteren”, legt Maes uit. “De farmaceutische industrie heeft al eind jaren negentig wederzijdse afspraken gemaakt en ook samenwerking binnen de internationale financiële industrie is niet nieuw. Maar de oprichting van dit Forum bouwt verder op afspraken uit TTIP die men wilde gebruiken om bestaande afspraken van tanden te voorzien.”
Overhevelen
TTIP staat in de ijskast, maar critici moeten zich niet te vroeg rijk rekenen, waarschuwt Lora Verheecke op het kleine kantoortje van onderzoeksbureau CEO aan de Rue d’Edinbourgh in Brussel. Want naast verschillende industrietakken en multinationale bedrijven zet ook de Europese Commissie haar beste beentje voor om de onder TTIP geboekte resultaten zo goed mogelijk te consolideren.
In het najaar van 2016 benadrukt handelscommissaris Malmström tijdens een ontbijtbijeenkomst in Brussel het TTIP-hoofdstuk over digitale handel en e-commerce als blauwdruk te zullen gaan gebruiken voor álle toekomstige Europese handelsverdragen. En in januari 2017 publiceren het Witte Huis en de Europese Commissie op de valreep nog een gezamenlijk TTIP-voortgangsrapport waarin wordt bevestigd dat ambtenaren ‘gedetailleerde gesprekken’ hebben gehad met vertegenwoordigers van onder meer de chemische, de cosmetische en de pesticidenindustrie over het opstellen van op TTIP gebaseerde mini-akkoorden.
“Als je kijkt naar de agenda van Malmstrom zie je sindsdien ontzettend veel ontmoetingen met allerlei e-commerce en communicatiebedrijven”, wijst Verheecke op een opgevraagde afsprakenlijst van de handelscommissaris. “Alle grote spelers van routerfabrikant Cisco tot British Telecom zijn bij haar langsgeweest. Je mag aannemen dat die bedrijven hun best hebben gedaan om de TTIP- afspraken voor hun sector toch op de politieke agenda te houden. Dat zou bijvoorbeeld kunnen betekenen dat in TTIP overeengekomen afspraken worden overgeheveld naar het Trade in Services Agreement. Over dat TiSA-verdrag heeft Donald Trump nog nooit iets in het openbaar gezegd.”
Nieuwe kansen voor Europa
“Dat bedrijven en koepeloganisaties nu zelf stappen zetten om hun belangen te verdedigen begrijp ik”, zegt Tereza Novotna op de bijeenkomst in het chique Institut d’Etudes Europeenes. De handel tussen de EU en de VS beslaat op dit moment al ongeveer twee miljard euro per dag. “Maar een hele serie kleine sectordeals is uiteindelijk voor niemand een bevredigend resultaat. Op die manier heb je nooit de politieke impact die je met een ambitieus verdrag als TTIP wel had gehad.”
Toch bestaan er voor de EU wel degelijk grote kansen nu de VS zich van het wereldhandelstoneel lijkt te willen terugtrekken, geeft ze toe: “De VS laten steken vallen wat betreft vrijhandel waardoor de EU kan laten zien dat zij wel een betrouwbare partner is. Paradoxaal genoeg kan Donald Trump zo een grote kans zijn voor het Europese bedrijfsleven.”
De Europese Commissie heeft daarom de onderhandelingen voor een groot vrijhandelsverdrag met het Zuid-Amerikaanse handelsblok Mercosur nieuw leven ingeblazen, voert gesprekken met Nieuw-Zeeland, wil het handelsverdrag met Japan snel afronden en presenteerde in maart 2017 zelfs een verkenningsrapport over een eventuele investeringsovereenkomst met China. Naast TTIP is de EU op dit moment bezig met nog ongeveer twintig handelsakkoorden wereldwijd, bevestigt Verheecke: “Voor Europa is een akkoord met Japan natuurlijk minder aansprekend dan de voltooiing van TTIP. Maar doordat ze zich nu richt op andere handelsdeals kan de Europese Commissie laten zien dat de EU een koploper is wat betreft internationale vrijhandel.”
Omweg
Voor veel multinationals is TTIP, ook al hebben zij de afgelopen jaren intensief gelobbyd voor het verdrag, niet eens noodzakelijk om de gewenste handelsvoordelen te behalen. Verheecke heeft notulen ingezien van de Brusselse landbouwkoepel COPA COGECA. “Daaruit blijkt dat de agrarische sector op dit moment meer druk uitoefent op een snelle afronding van de handelsovereenkomst tussen de EU en het Zuid-Amerikaanse Mercosurblok dan dat ze nog met TTIP bezig is.”
De door Amerikaanse landbouwmultinationals als Monsanto zo vurig gewenste Europese markttoegang kan in de praktijk immers ook via een omweg gerealiseerd worden. “Voor een internationaal bedrijf als Monsanto maakt het niets uit of hun genetisch gemanipuleerde soja vanuit de VS of Brazilië de Europese Unie binnenkomt”, besluit Verheecke. “Natuurlijk gaat het pijn doen als TTIP vastloopt. Maar grote internationale bedrijven laten echt niet alles afhangen van één handelsovereenkomst.”
te van rooijen zegt
Wat ik reeds lang vermoedde, is dat de acties waar ik totaal achter stond en sta, altijd achter de feiten aanlopen. Trump heeft zich losgemaakt van de handelsovereenkomsten en doet het op zijn eigen manier. Dus nodigt hij Juncker uit en zorgt ervoor dat de genetisch gemodificeerde sojabonen in grote hoeveelheden naar Europa gaan. Europa zit m.i. totaal vast aan de vs en heb er geen enkel vertrouwen in dat dit tij nog te keren is. En van de andere grootmachten is al evenmin veel te verwachten. Ga liever leuke dingen doen ipv al die acties die niets opleveren. Even mijn hart gelucht.