Stuwdammen: ooit leken ze een ideale oplossing voor water- en elektriciteitsbehoeften. Tegenwoordig blokkeren ze meer dan de helft van alle rivieren. Ze stoten broeikasgas uit, tasten ecosystemen aan en dwingen mensen te verhuizen. Steeds vaker worden daarom dammen verwijderd.
Sinds mensenheugenis worden er over de hele wereld stuwdammen gebouwd. De allereerste stuwdam zou al zo’n 3 duizend jaar voor Christus gebouwd zijn. Irrigatietechnieken rond de Nijl maakten van het oude Egypte een welvarende en gestructureerde maatschappij. Vandaag de dag zijn waterregulering en watervoorziening nog steeds de belangrijkste redenen voor de aanleg van dammen. Daarnaast worden ze gebouwd voor waterkrachtenergie. In dat geval zijn de dammen uitgerust met grote generatoren die energie opwekken. De wereld telt tegenwoordig enorm veel dammen, van meer dan 300 meter hoge bouwwerken tot ontelbare kleine dammetjes van slechts een paar meter. Een rivier die zonder onderbreking haar weg naar zee vindt, lijkt een zeldzaamheid te zijn. Met alle gevolgen van dien. Dammen hebben namelijk verwoestende gevolgen voor mens, dier en natuur. De roep om stuwdammen weer af te breken wordt daarom steeds luider – en het gebeurt steeds meer.
Verwoestende gevolgen
Waterkracht werd ooit gezien als ‘schone energie’, maar stuwdammen blijken niet erg groen te zijn. Dammen zetten de natuurlijke oevers van een rivier onder metersdiep water dat weinig ecologische waarde heeft. De temperatuur van dit stilstaande water kan flink oplopen. Vooral in tropische gebieden is een stuwmeer een broedplaats voor micro-organismen die het broeikasgas methaan produceren. Uit diverse Amerikaanse onderzoeken, waaronder die van de Washington State University, blijkt dat grote stuwmeren meer broeikasgassen kunnen uitstoten dan steenkolencentrales. Eén van de grootste stuwmeren van Brazilië, de Tucurui, stoot meer broeikasgassen uit dan Sao Paulo, één van de grootste stedelijke gebieden ter wereld! En dat is exclusief alle kubieke meters beton waar een stuwdam uit bestaat, en de CO2 die vrijkomt bij de productie daarvan. Stuwmeren en stuwdammen leveren een aanzienlijke bijdrage aan klimaatverandering.
Aan de andere kant van de dam, benedenstrooms, worden ook ecosystemen aangetast door de dam, bijvoorbeeld door de veranderde stroomsnelheid en watertemperatuur. De fysieke barrière is bovendien een probleem voor vissoorten die niet meer stroomopwaarts kunnen migreren om te paren. Ook voert de rivier geen voedselrijk slib meer mee; dat blijft achter in het stuwmeer. De gevolgen daarvan ondervindt men niet alleen direct achter de dam, maar ook honderden en soms duizenden kilometers verderop, tot aan zee. Vruchtbare uiterwaarden en voedselvoorziening voor het waterleven verdwijnen. “Daar komt bij dat dammen letterlijk de kust opeten”, zegt Bart Geenen, damexpert van het Wereld Natuur Fonds (WWF). Hij geeft als voorbeeld de Mekong-delta in Zuidoost-Azië. “De kust van deze delta trekt zich elk jaar zo’n vijf meter terug. Voor de komst van de dammen voerden de rivieren in de delta hoger gelegen sediment zoals zand en slib mee, waardoor de delta zich in zee kon uitbouwen. Nu de dammen al het sediment tegenhouden, komt de kustlijn tekort. Golven en stormen breken de stranden langzaam af. En de bouw van nog meer dammen staat gepland…”
Mijnbouw
Dammen blijken ook sociaal gezien een enorme impact te hebben. Niet alleen bovenstrooms raken mensen ontheemd, door het stuwmeer dat hun huizen onder water zet en migrerende vissoorten tegenhoudt. Maar ook benedenstrooms: het gebrek aan water en vruchtbaar slib zorgt ervoor dat het heel moeilijk wordt in hun levensonderhoud te voorzien. In de gebieden waar de dammen gebouwd worden, is deze optelsom de reden waarom de bevolking vaak gedwongen is te verhuizen. Bovendien is de energie die wordt opgewekt via waterkrachtcentrales vaak bestemd voor activiteiten zoals mijnbouw in die gebieden, zo constateert milieu- en mensenrechtenorganisatie Both ENDS. “De bewoners worden daardoor dubbel getroffen: hun leefgebied wordt vernield terwijl ze helemaal niet profiteren van de opgewekte energie. Die gaat naar projecten die elders nog meer milieu vernielen en wereldwijd de klimaatverandering versnellen.”
Both ENDS strijdt daarom onder andere in Honduras en Panama samen met de lokale bevolking tegen de aanleg van dammen. De World Commission on Dams, een tijdelijke commissie die onderzoek deed naar de milieu-, sociale en economische gevolgen van dammen, trekt in één van haar rapporten een gelijkluidende conclusie. Hoewel dammen belangrijke voordelen hebben opgeleverd ten aanzien van water- en energiebehoeftes, is de prijs die met name de inheemse bevolking daarvoor heeft moeten betalen in veel gevallen onaanvaardbaar hoog geweest.
Koploper
De laatste jaren worden stuwdammen steeds vaker weer afgebroken. Amerika, ooit koploper in de aanleg van dammen, verwijderde tot 2013 zo’n 1300 dammen. Het grootste Amerikaanse project tot nu toe was de verwijdering van twee dammen in de Elwha rivier van respectievelijk 33 en 64 meter hoog. Bij het vernieuwen van de vergunningen eind jaren tachtig bleek dat de dammen flink verouderd waren en regelmatig te kampen hadden met technische problemen. Het belang van de natuur en de vrije trek van de zalmpopulatie woog vervolgens zwaarder dan de opwekking van elektriciteit en dus werd besloten tot afbraak.
Dit project moet overtroffen worden door de afbraak van vier dammen in de Klamath rivier in Oregon en Californië, gepland voor 2020. Ook hier werden de dammen gebouwd voor de opwekking van elektriciteit en ook hier worden ze weer afgebroken omdat de nadelen voor de natuur en met name voor de verschillende zalmpopulaties te groot zijn.
Vergunningen voor 100 jaar
De dammen die in Europa worden verwijderd – in Frankrijk, Spanje en Zweden bijvoorbeeld – zijn vaak verouderde dammen en veelal niet meer in gebruik. Omdat ze bijvoorbeeld fabrieken of specifiek gebieden van energie moesten voorzien die inmiddels niet meer in werking zijn, of zelfs niet meer bestaan. De dam nog wel. “Er zijn ontzet
tend veel dammen die al jarenlang hun doel niet meer dienen en puur een obstakel voor de rivier vormen,” vertelt Geenen. “Daarom zien we hier veel kansen.” Het zijn veelal lokale actiegroepen en milieu- en natuurorganisaties die de autoriteiten aansporen om verouderde dammen die niet meer in gebruik zijn te verwijderen. Soms besluiten de autoriteiten ook op eigen initiatief om een verouderde, nutteloze dam te verwijderen, omdat ze moeten voldoen aan allerlei strategische plannen om de natuur en ecologie te herstellen.
Af en toe wordt door de overheid besloten om zelfs een dam die nog wél in gebruik is te ontmantelen. Dat gebeurt op het moment dat de vergunning voor een dam afloopt. Bij het verstrekken van een nieuwe vergunning is de overheid verplicht om de dam aan de huidige milieunormen te toetsen. Omdat vergunningen voor zo’n vijftig of honderd jaar zijn afgegeven, zijn veel dammen verouderd en onveilig tegen de tijd dat de vergunning afloopt – laat staan dat ze voldoen aan de huidige milieunormen. Het is dan vaak goedkoper en effectiever om een dam af te breken dan om deze te verbouwen en te voorzien van bijvoorbeeld vispassages of andere upgrades. “Het verwijderen van dammen is de ideale manier om rivieren en ecosystemen te herstellen”, zegt Geenen. “Het is als een kraan die je weer opendraait.” Daarom is hij met het WWF een Europese dam removal-beweging aan het opzetten, bedoeld om damverwijdering aan te jagen.
Spectaculaire afbraak
Eén van de dammen in de Elwha-rivier, afgebroken in 2012.Op YouTube zijn filmpjes te vinden met spectaculaire beelden van dammen die met explosieven worden opgeblazen, zoals de afbraak van de Embrey dam in Amerika in 2004. Gelukkig is dat uitzonderlijk, weet American Rivers, een organisatie die betrokken is bij het verwijderen van dammen in Amerika. Explosieven veroorzaken namelijk veel schade en dat druist in tegen het doel om natuur en rivieren juist te herstellen. Negen van de tien keer wordt een dam met bulldozers en andere zware machinerie afgebroken en afgegraven. Elke situatie is verschillend, en daarom gaat aan iedere damverwijdering een gedegen onderzoek vooraf. “Het feitelijk afbreken van een dam is redelijk snel gedaan, het onderzoek duurt veel langer,” vertelt Geenen. “Bij sommige dammen in Frankrijk duurde het onderzoek een jaar, terwijl de afbraak binnen een dag was gebeurd.” Het onderzoek richt zich op de gevolgen van de afbraak: hoe snel wordt het water van het stuwmeer vrijgegeven? Wat zijn de gevolgen voor de rivier benedenstrooms? Wat gebeurt er met het sediment achter de dam? En hoe zullen de ecosystemen boven- en benedenstrooms zich herstellen?
Spectaculair herstel
Met name dat laatste vraagstuk, hoe ecosystemen zich herstellen, is relatief nieuw. “Het verwijderen van dammen is spectaculair, maar misschien is het nog wel spectaculairder om te zien hoe snel de natuur zich daarna herstelt,” zegt Geenen. “Zodra een dam weg is, weten trekvissen hun weg omhoog weer te vinden. Dat gebeurt à la minute.” Ook rivierecoloog Alphons van Winden vertelt dat het herstel van rivieren en ecosystemen direct in gang gezet wordt. Wel zijn de zichtbare effecten van dat herstel afhankelijk van de grootte van de dam en de specifieke omstandigheden ter plekke.
Hij somt op: “Na jaren van stilstand komen alle processen van een rivier, zoals transport van water, sediment en voedsel, weer op gang. Het slib en sediment dat zich op de bodem van het stuwmeer heeft afgezet, zal in beweging komen. Dit moet de rivier zelf opruimen. Dat is op zich een natuurlijk proces, maar kan afhankelijk van stroomsnelheden wel decennia duren. Als het stuwmeer helemaal is drooggevallen, zal het snel begroeid raken. De rivier benedenstrooms zal in haar oude bedding terugvallen en krijgt haar natuurlijke stroomsnelheden weer terug.
Iets dat door de dam juist gedempt werd, maar wat de natuur en dieren zo hard nodig hebben om te overleven. Er zullen weer periodieke overstromingen plaatsvinden en vruchtbare uiterwaarden ontstaan met mogelijkheden voor nieuw leven. Trekvissen weten hun weg omhoog te vinden en kunnen weer paaien.” Over het algemeen is de natuur in staat om dat herstel zonder tussenkomst van mensenhanden te doen, zegt Van Winden. Dat lukt echter niet altijd. Als vispopulaties volledig zijn uitgestorven bijvoorbeeld, of wanneer het slib van het stuwmeer vervuild is als gevolg van vervuilende industrie of methaan. Dan zullen er mensenhanden aan te pas moeten komen.
In de wetenschap hoe schadelijk dammen zijn, is het wrang dat er nog steeds nieuwe dammen worden gebouwd in met name Azië en Afrika. Organisaties als Both ENDS en het WNF strijden daarom tegen deze projecten. Geenen: “In Europa en Amerika willen we rivieren herstellen door dammen af te breken. Op andere continenten moeten we voorkomen dat ze überhaupt worden gebouwd. Wij weten inmiddels dat je rivieren het best herstelt door dammen te verwijderen. Elke verwijderde dam is het begin van iets moois.”
Duizenden dammen
Op damremoval.eu is meer te lezen over de Europese dam removal-beweging van het WWF.
[…] Stuwdammen: elke verwijderde dam is het begin van iets moois […]