“Reserveer de halve aarde voor natuur”

Deze uitspraak van bioloog Edward Wilson oogstte onlangs veel kritiek. Maar Helen Kopnina, onderzoeker milieusociologie aan de Universiteit Leiden, verdedigt hem.

Soms heeft de vorming van een nieuw natuurgebied tot gevolg dat de bewegingsvrijheid van de lokale bevolking wordt beperkt. Dat is een gevoelige discussie, want in die gevallen worden arme mensen van hun land verjaagd en moeten zij hun traditionele levenswijze opgeven, zo stellen sommige antropologen. Natuurbescherming gaat gek genoeg vaak over deze mensenrechten, en niet over dieren en ecosystemen. Helen Kopnina hekelt deze antropocentrische benadering. Zij vindt uiteraard dat de rechten van mensen gerespecteerd moeten worden, maar vindt ook dat de rechten van niet-mensen ondergesneeuwd zijn geraakt in de discussie. Het nieuwe boek van de beroemde bioloog Edward Wilson Half-Earth werd met kritiek onthaald. In het verlengde daarvan wil Kopnina de discussie openen over het daadwerkelijk delen van de planeet op basis van gelijke rechten voor álle soorten op aarde. Hierover schreef zij een artikel in het wetenschappelijke tijdschrift Biological Conservation.

U vindt dat we de halve aarde voor natuur moeten reserveren?

“Ja, het is een oproep tot meer morele verantwoordelijkheid van onze kant voor de natuur. Met mijn stelling wil ik vooral een discussie opstarten over wat rechtvaardig is voor dieren, planten en andere levende soorten. Helaas is het op dit moment helemaal geen realistische discussie, want de vraag wat rechtvaardigheid is, wordt beantwoord door maar één diersoort. Wij als mensen beslissen wat rechtvaardig is. Het erge is dat de moord op andere levende wezens nu als toelaatbaar wordt gezien. We hebben het er niet eens over, het wordt totaal buiten de morele beschouwing gelaten. En dus hebben we het zeker ook niet over het opzij zetten van natuur in het belang van de dieren zelf.”

Uw collega-wetenschappers kijken er anders tegenaan?

“Er zijn collega’s die hetzelfde denken. Ik heb vooral kritiek op een aantal specifieke collega’s, die ik dan ook met naam heb genoemd. Zij staan voor een type sociaal-wetenschappers dat helaas het wetenschappelijke veld domineert. Zij zien milieurechtvaardigheid als gelijkstaand aan sociale rechtvaardigheid en hebben het over de verdeling van milieubaten en –risico’s.

Baten zijn dan de natuurlijke hulpbronnen en de risico’s zijn zaken als vervuiling. Arme mensen die niet het juiste deel van de baten krijgen: dat is sociaal onrechtvaardig. Maar de dieren en planten waar het bij natuurbehoud eigenlijk over gaat, blijven totaal buiten beschouwing. We hebben het over maar één diersoort: de mens. Terwijl die juist het probleem vormt voor de natuur. We zijn nu met 7,5 miljard mensen; roofdieren die bovenaan de voedselketen staan. We consumeren samen teveel, want we zijn met teveel.”

Begrijpt u hun kritiek wel?

“Absoluut. Rijken hebben een groot deel van onze hulpbronnen opgeslokt, en de problemen van arme mensen worden alleen maar groter. Daarom moeten we hier beginnen, in Nederland en in Europa, en niet bij arme mensen in het Zuiden. Zij zijn helemaal het doel niet van natuurbescherming; natuurbescherming moet gaan over een rechtvaardige behandeling van álle levensvormen.”

Het doel van natuurbehoud zou zoveel mogelijk biodiversiteit moeten zijn?

“Precies. Hier zijn gelukkig ook goede voorbeelden van. Zo organiseerde de Partij voor de Dieren vorig jaar een inzamelingsactie. Met het opgehaalde geld werd natuur aangekocht in het Drentse Daarle. Voor die partij betekent natuur beheren: de natuur aan haar lot overlaten. Dat kunnen we in Nederland doen, want we hebben het geld ervoor. We zouden op veel grotere schaal land moeten opkopen en teruggeven aan de natuur.

De natuur haar gang laten gaan; dat gaat over het verschil tussen deep en shallow ecology. Bij laatstgenoemde bescherm je de natuur, omdat het voor jezelf beter is, terwijl deep ecology spreekt over de intrinsieke waarde van de natuur en het beschermen om het beschermen. Vanuit dat vertrekpunt kom je op dierenwelzijn. De volgende stap is dierenrechten, maar daar zijn we nog niet aan toe. Het is toch moeilijk voor ons als mensen om ons los te maken van ons antropocentrisme.”

Er worden wel stappen gezet. Zo worden aan chimpansees in gevangenschap rechten toegewezen en in de grondwet van Bolivia wordt Moeder Aarde beschermd. Hoe ziet u dat?

“Ik zal twee voorbeelden geven. Als ik op straat stap en ik word aangereden en overlijd, dan is dat een ernstige affaire. De chauffeur wordt vervolgd. Als hetzelfde gebeurt met een kat, dan gebeurt er niks. Dan is er alleen een dode kat, geen ophef. Het tweede voorbeeld: we houden honden en katten. Een van de eerste dingen die we doen is deze dieren ‘helpen’, ze steriliseren of castreren. Het recht op reproductie wordt ze direct ontnomen. In onze maatschappij bestaan totaal geen basisrechten voor dieren.”

Ik zie wel praktische bezwaren bij, bijvoorbeeld, het niet steriliseren van katten.

“Dan zeggen we: er zijn teveel katten. Maar nooit zeggen we: er zijn teveel mensen. Ook daar zien we die antropocentrische benadering in terug. En dan hebben we het nog over katten, die we speciaal als gezelschapsdier hebben gefokt en die we liefhebben. Niet eens over ‘ongedierte’, daar nemen we het helemaal niet voor op.”

Hoe zijn de reacties op deze voorstellen?

“Die zijn extreem. Collega-wetenschappers nemen woorden in de mond als racisme en ecofascisme. Als ik zeg dat ik dieren gelijke rechten gun, reageren mensen direct: ‘Oh, dus je vindt mensen niet zo belangrijk?’ Maar dat heeft niemand ooit gezegd. Ook extreme bewegingen als Animal Liberation Front en Earth Liberation Front hebben nooit een mens omgebracht. Omdat alle leven belangrijk is.

Ik denk dat die karikaturen vooral gevoed worden door angst. Als we alle rechten gelijktrekken, is de mens niet meer de belangrijkste soort, en dat vinden mensen geen prettige gedachte. Maar het betekent niet dat mensen dood moeten of vreselijk zijn.”

Ziet u dit al meer op de maatschappelijke agenda komen?

“Ja, dat gebeurt en dat is een goede ontwikkeling. Net als het mensenrechtendebat indertijd is dit een revolutionaire discussie. Mensen die opkomen voor dierenrechten worden nu nog belachelijk gemaakt, maar zo begon het ook met vrouwenrechten en de afschaffing van de slavernij. Natuurlijk is de situatie anders, want slaven en vrouwen kunnen praten en dieren kunnen dat niet. Dus heb je voortdurend mensen nodig die de dieren verdedigen.

Ik probeer met mijn artikel de discussie levend te houden, zodat antropologen worden gedwongen om niet verder te gaan met het idee: wij mensen eerst. Ik vind het bevoordelen van één diersoort boven alle andere een vorm van racisme en dat maakt me kwaad. Die kwaadheid helpt me om te gaan schrijven.”