Red het wilde water

Niet elke vorm van groene energie is goed voor ons milieu. Door de Balkan stromen de laatste onaangetaste, wilde rivieren van Europa. Maar ze worden bedreigd door de komst van bijna 3.000 waterkrachtcentrales. Milieuorganisaties waarschuwen voor aantasting van de biodiversiteit, bewoners vrezen voor overstromingen en minder toegang tot schoon water. De negatieve effecten wegen niet op tegen de energiewinst, vinden ze. Een waterkrachtcentrale is vooral een truc waarmee overheden op een goedkope manier aan duurzaamheidseisen kunnen voldoen. Vaak kunnen ze er ook nog een slaatje uit slaan; vergeleken met andere vormen van duurzame energie zijn waterkrachtcentrales erg corruptiegevoelig. Elke rivier is anders, en dus verschilt ook elk project. Daardoor kan er makkelijk gesjoemeld worden met cijfers.

Europese Unie

Veel landen op de Balkan staan op de lijst voor lidmaatschap van de Europese Unie. De EU eist dat ten minste 20 procent van het energieverbruik uit hernieuwbare bronnen komt. Het is voor veel landen een van de belangrijkste redenen dat zij al jaren geleden begonnen met het bouwen van dammen. Tegelijkertijd heeft de internationale gemeenschap, met Europa voorop, een belangrijke rol in de financiering van de projecten.

Het aantal waterkrachtcentrales op de Balkan groeit snel. Op dit moment staan er zo’n 2800 centrales op de planning om gebouwd te worden. Voor het overgrote deel daarvan (91 procent) is geen milieu-effectenrapportage vereist. Die centrales – zogenaamde ‘kleine waterkrachtcentrales’, vaak in de vorm van pijpleidingen – worden daarmee extra aantrekkelijk voor investeerders. In 2009 waren er nog maar 108 kleine waterkrachtcentrales. Inmiddels zijn dat er bijna 500, blijkt uit recent onderzoek van Bankwatch. Samen wekken ze maar 3,6% van de elektriciteit op de Westelijke Balkan op, terwijl juist deze kleine waterkrachtcentrales op veel plekken de leefomgeving van mens en het milieu aantasten. Van de dammen die nog gebouwd moeten worden, is 37 procent gepland in beschermd natuurgebied. Onderzoek van de Universiteit van Graz voorspelt dat door de geplande waterkrachtcentrales 49 vissoorten bedreigd worden of zullen uitsterven.
De komst van waterkrachtcentrales op de Balkan is al decennialang een onderwerp van discussie. Regelmatig duikt er her en der een protestbeweging op. Deze zijn vaak lokaal en kleinschalig, waardoor er (internationaal) relatief weinig aandacht voor was. Overheden en investeerders konden ongestoord hun gang gaan. Inmiddels boeken de demonstranten – gesteund door actieve ngo’s die zich in een overkoepelende organisatie hebben verenigd – steeds vaker succes.

Montenegro – Veljko Bulatović

“De Bukovica is onze enige bron van leven”
“We verzetten ons al 2,5 jaar tegen deze waterkrachtcentrale. Dit permanente protest is een van onze meer radicale acties.” Het is een hete zomerdag en een groep oudere mannen heeft een plekje in de schaduw gevonden, tegenover de ingerichte bouwplaats. Sinds de graafmachines in mei dit jaar onaangekondigd hun werk begonnen, staat er een tent op de bouwplaats. Dag en nacht is er iemand aanwezig om de boel in de gaten te houden. Zo blokkeren ze de werkzaamheden. Veljko Bulatović is een van de voormannen van de beweging. “Deze rivier is de enige bron van leven voor Šavnik en de omliggende dorpen. We gebruiken het voor ons vee, voor de tuinen, de landbouw. Er zijn zelfs huizen die niet aangesloten zijn op de waterleiding en hier hun drinkwater vandaan halen; zo schoon is het. En het is de enige rivier die in de zomer niet opdroogt. We hebben de Bukovica gewoon nodig. Het is eigendom van onze voorouders, die tijdens oorlogen en hongersnood konden overleven dankzij het water en de vissen. We staan niet toe dat ze onze rivier vernietigen.”
De overheid wil een zogenaamde kleine waterkrachtcentrale in de Bukovica aanleggen. Maar omdat veel rivieren in Montenegro klein zijn, betekent dit in de praktijk dat de pijpleiding de rivier helemaal opslokt. “In totaal zal acht kilometer van onze rivier verdwijnen, juist het stuk waar we in de zomer altijd zwemmen.”

Officieel moet er voor het verstrekken van de vergunningen een publiek debat plaatsvinden. Zo’n debat wordt meestal niet aangekondigd en vindt plaats in de hoofdstad Podgorica. Voor veel mensen uit de kleinere dorpen is het lastig en duur om daar naartoe af te reizen.

“De overheid heeft ons nooit iets gevraagd”, meent Bulatović. De andere mannen knikken met hem mee. “De burgemeester heeft ons wel eens benaderd, maar luisterde niet. We weten zeker dat meer dan 90 procent van ?avnik tegen deze waterkrachtcentrale is.”

Via de maandelijkse energierekening betaalt elke Montenegrijn een klein bedrag voor de ontwikkeling van duurzame projecten. Sinds 2007 is op deze manier 20 miljoen euro in de staatskas van Montenegro terechtgekomen. Een behoorlijk bedrag voor dit kleine land met slechts 600.000 inwoners. “Die bijdrage is de enige reden dat ze deze kleine waterkrachtcentrales bouwen, maar het geld steken ze ondertussen in eigen zak”, zeggen de mannen uit Šavnik. “Dit hele project levert Šavnik ongeveer 70.000 euro per jaar op. Dat is 34 euro per persoon.

En voor dat bedrag willen ze onze rivier opofferen.” Bulatović schudt zijn hoofd. De investeerder van de waterkrachtcentrale in Šavnik is Hydro Montenegro, een bedrijf dat in handen is van een neef van de huidige president van Montenegro, Milo Djukanović. Nepotisme is in dit Balkanland sterker aanwezig dan in de omliggende landen. Montenegro is ook erg succesvol in het opwekken van duurzame energie. Cijfers uit 2016 laten zien dat al ruim 40 procent van de energieconsumptie uit hernieuwbare bronnen komt. Door het protest van deze mannen ligt dit project voorlopig stil. “Maar we vertrouwen niemand meer. We blijven de wacht houden.”

Slovenië – Natalija Kežman-Jovanović

“De Sava roept mij om hulp”
“Zo’n 20 jaar geleden hoorde ik voor het eerst van de Mokrice-dam. De plannen waren vaag en de overheid vertelde alleen maar positieve dingen over de waterkrachtcentrale. Er zouden minder vaak overstromingen zijn en ons land zou er beter van worden.” Inmiddels weet Natalija Kežman-Jovanović wel beter. Ze woont met man en twee kinderen in het Sloveense dorpje Lo?e, aan de grens met Kroatië, en werkt als dierenarts. Op een stuk land achter haar huis grazen de koeien van haar ouders en verbouwt de familie Jovanović allerlei gewassen. Paaltjes geven aan tot welk punt het water zal komen als de dam gebouwd wordt, ze staan ergens halverwege. “Mijn dochter en ik zorgen voor de koeien, het boerderijleven is voor mijn ouders te zwaar geworden. Mijn kinderen houden ervan om hier buiten met de dieren te zijn. Ze huilden toen ik ze vertelde dat dit straks niet meer kan.”

De Mokrice-dam is de zoveelste in een rij van waterkrachtcentrales op de Sava-rivier. Momenteel ligt de ontwikkeling stil, omdat de Sloveense rechtbank erkent dat er procedurele fouten zijn gemaakt en dat de gevolgen voor bepaalde vissoorten te groot zijn.

“Natuurlijk ben ik blij. Maar de plannen zijn nog niet helemaal van tafel, dus blijf ik me verzetten. Bovendien zal ik sowieso te maken krijgen met de gevolgen van de andere dammen op de Sava. Door die dammen zal er meer water in kortere tijd door de rivier gaan stromen. Slovenië mag maar een bepaalde hoeveelheid water naar Kroatië afvoeren, dus het zal zich hier ophopen.”

Kežman-Jovanović staat behoorlijk eenzaam in haar strijd. “Bij de geplande dam hoort ook een nieuwe snelweg en een brug. Veel mensen uit de omgeving zijn daar blij mee. Zij wonen niet zo dicht bij de rivier en zullen niet direct te maken krijgen met de nadelen. Mensen steunen me wel, maar willen dat niet publiekelijk laten weten. Het is hier niet gebruikelijk om de overheid tegen te spreken. En de politici gaat het gewoon om geld. Brežice (de gemeente waar Loče toe behoort, red.) krijgt zes procent van de opbrengst van de dam.”

“Als de dam gebouwd wordt, zal het water minder vaak komen, maar wel sneller en in grotere hoeveelheden. We hebben nu ook overstromingen, maar daar zijn we aan gewend. We wonen hier al generaties lang, we weten hoe we ermee om moeten gaan. Ons huis is op een verhoging gebouwd.” Bovendien is het water nu schoon waar de grond alleen maar vruchtbaarder van wordt. Ook dat zal straks veranderen, vreest Kežman-Jovanović. “Bij soortgelijke dammen op de Drava zien we dat er ook schadelijke stoffen meekomen in het water. Als dat op mijn land komt, zal het onbruikbaar worden voor landbouw.” De activiste laat plattegronden zien, waarop het toekomstige overstromingsgebied staat aangegeven. Daar omheen worden dijken gebouwd. “Daarmee redden ze het dorp, maar niet onze velden. Mijn voorouders spreken door mij en de Sava roept mij om hulp. Hier respecteren we de natuur, maar onze overheid wil voor God spelen. Waar is het einde van het vernietigen van onze aarde?”

Bosnië en Herzegovina – Maida Mehmedova-Bilal

“We blijven alert”
“Er waren al jarenlang geruchten, maar onze overheid zegt zoveel dingen waar niets van terechtkomt. We geloofden niet dat deze waterkrachtcentrale er echt zou komen.” Tot 2 augustus 2017. Op die dag komen de trucks aan in Kruščica. Zowel het dorpje met 2.000 inwoners als de rivier en een berg dragen dezelfde naam. “We hebben iedereen gebeld, berichten gestuurd op Viber, we klopten aan bij onze buren”, vertelt Maida Mehmedova-Bilal. Zo’n 200 mensen verzamelen zich op en rondom de brug om de weg te blokkeren. De werkzaamheden gaan die dag niet van start. “Drie weken later hoorden we via via dat de projectontwikkelaar weer wilde beginnen. We zijn opnieuw naar de brug gegaan en zelfs ’s nachts gebleven. ’s Ochtends waren er 200 of 300 man politie, van die speciale eenheden. We zijn met de vrouwen op de brug gaan zitten, in de hoop dat ze ons niet fysiek zouden aanpakken.” Helaas loopt het die ochtend anders. Binnen een paar minuten arresteert de politie met geweld 22 vrouwen. Ook de vader van Mehmedova-Bilal wordt opgepakt. “Hij wilde mij beschermen”, lacht ze.
De vrouwen worden snel vrijgelaten, omdat er geen enkele juridische grond is waarop ze kunnen worden vastgehouden. Ondanks de traumatische ervaring geven ze niet op. Een permanent protest volgt, waarbij de vrouwen overdag de brug bezetten en de mannen ’s nachts waken. Sinds een jaar zijn de mensen van Kruščica verenigd in de stichting Bistro. “Zodat we een wettelijke strijd kunnen voeren tegen deze waterkrachtcentrale.” Mehmedova-Bilal is de huidige voorzitter en heeft het stokje overgenomen van de jonge Haris Delilović die momenteel in het buitenland werkt, maar voor vakantie terug is in zijn geboortedorp. “Waarom ik niet gewoon chill met vrienden, maar me hiermee bezighoudt? Het zit in ons bloed. Dit is beschermd natuurgebied, maar het is al op zoveel manieren aangetast. We willen dit laatste kleine beetje water behouden.”

De Kruščica is haast geen rivier te noemen. Het is een smal stroompje op een bed van stenen en rotsen. “Hoe denken ze hier een pijpleiding aan te kunnen leggen? Er moet dan flink geboord worden en dat zal ongetwijfeld veel schade aanrichten.”
De paradox is dat de lokale overheid die natuur ook juist waardeert. Er is controle op illegale bomenkap en volgens een informatiebord ter plekke mag er niets gedaan worden wat de bron van de rivier aantast. “Volgens het plan zouden er drie dammen moeten komen, waarvan één vlakbij de bron. Dan gaat onze overheid toch tegen haar eigen regels in?” Inmiddels heeft de rechter de vergunning voor de constructie ingetrokken, maar de projectontwikkelaar heeft nog wel concessierechten. Bij de plek waar het protest begon, staat een bord met de tekst: ‘Brug van de dappere vrouwen van Kruščica’. Voor hun succesvolle en vredige strijd ontvingen zij de EuroNatur Award 2019. “Dat is natuurlijk leuk, maar zo’n prijs is nooit ons doel geweest”, zegt Mehmedova-Bilal. “Voor nu hebben we onze rivier veiliggesteld, maar het kan zo maar gebeuren dat er een nieuwe vergunning wordt afgegeven. We blijven alert.”

Albanië – Sami Demiraj

“De mooiste en lekkerste forel zwemt in onze Valbonarivier”
“Vroeger gebruikten we het water voor alles. Om te drinken, voor onze dieren, voor het land. Maar sinds ze zijn begonnen met de bouw van de waterkrachtcentrales is het water in de rivier niet schoon genoeg meer. Dat komt door alle sedimenten die meegevoerd worden.” Sami Demiraj woont al zijn hele leven in Valbona National Park in het noorden van Albanië en werkt bij een organisatie voor natuurbehoud. Het water voor dagelijks gebruik haalt hij nu uit een grot verderop in de bergen. “De natuur is alles wat we hier hebben”, zucht hij. “Op andere plekken heb je fabrieken, ik ben blij dat wij die niet hebben.”
Albanië is het land dat veruit het hardst getroffen wordt door de bouw van waterkrachtcentrales op de Balkan. Sinds 2005 zijn er bijna 500 centrales gebouwd of gepland, meer dan 20 procent daarvan staat in beschermd gebied. In 2017 is er een wet aangenomen die het bouwen in beschermde gebieden verbiedt. Dat heeft geleid tot annulering van een aantal vergunningen, maar het kon de Valbonarivier niet redden. Het oorspronkelijke plan was om hier veertien waterkrachtcentrales te bouwen, waarvan acht in het nationale park. Momenteel zijn er drie in constructie.
Bang
“In 2016 hoorden we van de plannen. Toen ze wilden beginnen met werkzaamheden, hebben we de weg geblokkeerd en geprotesteerd. Hierdoor duurde het allemaal veel langer.” Demiraj is de enige lokale activist die openlijk over zijn rol in de protestbeweging wil praten. Anderen geven aan bang te zijn voor de gevolgen daarvan, zoals intimidatie en arrestaties door lokale autoriteiten. In samenwerking met de ngo TOKA zijn de activisten rechtszaken gestart tegen de Albanese overheid. Volgens Demiraj is dit op niets uitgelopen, vanwege het corrupte rechtssysteem in Albanië. Zo zijn er aantoonbare connecties tussen mensen die bij de lokale rechtbank werken en werknemers van het constructiebedrijf Gener2. Op de lijst van mensen die volgens dit bedrijf hun steun voor de waterkrachtcentrales hebben uitgesproken, staan alleen familieleden, werknemers of overleden mensen.

Toerisme

“Uiteindelijk zijn ze gewoon begonnen met bouwen en daar kwamen we pas achter toen we ze niet meer konden stoppen. Er worden nu drie waterkrachtcentrales gebouwd.” Het noorden van Albanië is zeer dunbevolkt. Op de plekken waar de waterkrachtcentrales momenteel gebouwd worden, staan slechts enkele huizen, ver verwijderd van elkaar. Slechts een enkeling zal de directe impact van de pijpleidingen merken. Maar de angst is dat het van grote invloed zal zijn op het toerisme, de grootste bron van inkomsten in deze Albanese Alpen. “We zijn zelfs in Brussel geweest, in het parlement. Want het zijn voornamelijk toeristen uit de EU die hier naartoe komen.”
Dieper in het nationale park lijkt er geen vuiltje aan de lucht. Dramatische bergtoppen dienen als uitzicht en het enige geluid hier is de kabbelende rivier. “Maar de waterkrachtcentrales staan aan het begin van het park. Als toeristen dat zien, is het natuurlijk niet zo aantrekkelijk om verder te rijden”, zegt Demiraj. “En het zal ook effect hebben op de vissen in deze rivier. We hebben hier een speciale soort forel. De mooiste en lekkerste! Maar die zal hoogstwaarschijnlijk uitsterven.”

In tegenstelling tot veel andere protestbewegingen, zijn de mensen in Valbona de hoop een beetje verloren. “Ik ben wel verdrietig ja, maar ik ben ook blij dat het er maar drie zijn geworden en geen veertien. Het is nu vooral belangrijk dat er niet meer bij komen.”