Er is vrijwel geen plek ter wereld meer waar ze niet voorkomen: PFAS. Deze forever chemicals breken niet af en verspreiden zich in rap tempo door het milieu, met ernstige gevolgen voor de gezondheid van mens en dier. Toch blijft de chemische industrie maar PFAS produceren. Daar zijn ze lang mee weggekomen, maar er lijkt eindelijk iets te veranderen.
We smeren ze op onze huid, bakken en braden erin en krijgen ze binnen via groente, fruit, vlees, vis en drinkwater. Nee, het gaat niet om gezonde vitaminen en mineralen, maar om stoffen die mogelijk kanker veroorzaken, onze hormoonhuishouding verstoren en ons immuunsysteem aantas-ten: PFAS. PFAS, voluit poly- en perfluoral-kylstoffen, zijn een verzamelnaam voor stoffen met een fluorverbinding die door de chemische industrie worden ontwikkeld. Momenteel staat de teller op zo’n achtduizend verschillende soorten.
PFAS hebben een aantal prachtige eigenschappen, zegt Jacob de Boer, hoogleraar Milieuchemie en Toxicologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam. “Hun water-, vet- en vuilafstotende werking maakt ze geschikt voor vele toepassingen.” De opmars van PFAS begon halverwege vorige eeuw in de Verenigde Staten met pannen die een anti-aanbaklaag van teflon kregen. Vandaag de dag zijn PFAS niet meer weg te denken uit ons leven. De Boer: “Ze zitten in coatings van jassen, lijm voor post-its en tandvulling, blus- en schoonmaakmiddelen, cosmetica, voedselverpakkingen en ga zo maar door.”
Veel schadelijker dan gedacht
Maar het imago van de wonderstoffen is flink afgebrokkeld, met name vanwege de grote risico’s voor onze gezondheid. Hoewel er al sinds de jaren 70 aanwijzingen zijn dat bepaalde PFAS mogelijk kanker veroorzaken, is er lange tijd weinig gedaan om de ontwikkeling en verspreiding tegen te gaan, zegt De Boer. “Dat komt vooral omdat de precieze schadelijkheid niet vaststond. En zonder wetenschappelijke basis kun je geen normen stellen of iets verbieden. Pas in 2008 kwam EFSA, de Europese voedsel- en waren-autoriteit, op basis van een aantal onderzoeken met adviesnormen voor dagelijkse PFAS-inname. Die waren nog wel zeer ruim.” Sindsdien stapelden de bewijzen over negatieve gezondheidseffecten zich op. Uit studies, op onder meer de Faeröer en in Duitsland, bleek dat het immuunsysteem van kinderen met hoge concentraties PFAS in het bloed minder krachtig reageert op vaccinaties voor difterie en tetanus.
PFAS kunnen het immuunsysteem verzwakken, zelfs al bij inname van kleine hoeveelheden over een lange periode
Ook bij volwassenen is aangetoond dat PFAS het immuunsysteem kunnen verzwakken, zelfs al bij inname van kleine hoeveelheden over een lange periode. Verder vonden onderzoekers verbanden tussen PFAS en een hoog cholesterolgehalte, een slechtere leverfunctie, problemen bij voortplanting, verstoringen van het hormoonsysteem en een lager geboortegewicht bij baby’s.
Op basis van deze bevindingen kwam EFSA in 2020 met nieuwe adviesnormen. Voor sommige PFAS werden die wel duizend keer strenger. Vanwege de aantoonbaar schadelijke effecten en risico’s is de toepassing van de PFAS-soorten PFOS en PFOA in consumentenproducten in EU-landen inmiddels verboden. In Nederland geldt naar verwachting vanaf maart 2022 een verbod op de verwerking van PFAS in voedselverpakkingen.
Risico’s voor dieren
Studies naar de gezondheidsrisico’s voor dieren zijn schaarser, maar laten ook verontrustende resultaten zien. Zo werd bij proeven met zwangere konijnen een afname in lichaamsgewicht geconstateerd, hadden muizen te maken met misvormde nakomelingen en kampten apen met ernstige problemen in het maag- en darmkanaal. Een aantal proefdieren dat aan heel hoge concentraties PFAS was blootgesteld, overleed zelfs. In de op waarheid gebaseerde fi lm Dark Waters (zie kader) is te zien hoe PFAS bij vee zorgen voor zwarte tanden, misvormingen en sterfte. Verder toonde Amerikaans onderzoek verbanden tussen PFAS en leverstoornissen bij zeevogels. Door hun positie hoog in de voedselketen krijgen vogels, net als roofdieren, veel PFAS binnen. Dit komt doordat PFAS zich in het weefsel van organismen ophopen. Na het eten van bijvoorbeeld regenwormen en vis met PFAS ontstaat ‘doorvergiftiging’.
Als een grauwsluier
PFAS zijn niet alleen schadelijk, het zijn er ook enorm veel. Doordat de stoffen niet afbreken, groeit de hoeveelheid PFAS in het milieu in rap tempo. Door verspreiding via het ‘sprinkhaaneffect’ hangen ze als een grauwsluier over de aarde, zegt De Boer. “Wanneer een fabriek ergens PFAS uitstoot, verdampen de stoffen in de atmosfeer. Vervolgens regenen of sneeuwen ze op een andere plek weer uit, waarna ze opnieuw verdampen. Zo ‘hoppen’ ze naar alle uithoeken van de wereld. Zelfs op Antarctica en bij bewoners van het Noordpoolgebied en eilanden in de Stille Oceaan zijn al PFAS aangetroffen.”
Ook door heel Nederland komen PFAS voor, zo laten overzichtskaarten van Rijkswaterstaat en het RIVM zien. Hoge concentraties worden gevonden op zogenaamde ‘hotspots’. “Dat zijn voornamelijk locaties waar PFAS worden geproduceerd of gebruikt, zoals de fabrieken van Chemours in Dordrecht en Custom Powders in Helmond”, zegt De Boer. “Zij lozen afvalwater met PFAS en stoten het uit door de schoorsteen, waarna de stoffen zich verder verspreiden in de omgeving en in onder meer grond en bagger belanden.”
Andere hotspots zijn plekken waar afvalverwerking of brandoefeningen plaatsvinden. Vooral de grote hoeveelheden blusschuim vol PFAS die de brandweer gebruikt tijdens oefeningen op vliegvelden laten sterke sporen na in het milieu. Rond Schiphol is de verontreiniging nog eens extra groot door een incident met een sprinklerinstallatie in 2008, waarbij 110 duizend kuub oppervlaktewater vervuild raakte. Doordat het opgeslagen water met PFAS uit bassins is gaan lekken, is de vervuiling in de omgeving van de luchthaven nog veel groter dan aanvanke-lijk gedacht, zo bleek onlangs.
Een andere PFAS-verontreiniging in Nederland kwam recent boven water in de Wester-schelde in Zeeland. Bij metingen constateerden onderzoekers dat sommige vissen de grenswaarde van 77 nanogram per kilo liefst 800 keer overschrijden. Ook zeegroenten als lamsoor zitten ruimschoots boven de grenswaarde van het RIVM. De Boer: “De vervuiling is enorm. Als het gaat om PFAS in oppervlaktewater is de Westerschelde momenteel de meest verontreinigde plek ter wereld.” GGD Zeeland adviseert mensen voorlopig geen zelf gevangen vis uit de Westerschelde te eten.
3M-schandaal in België
De PFAS in de Westerschelde zijn grotendeels afkomstig uit België. Daar kwam in het voorjaar van 2021 een grootschalige verontreiniging aan het licht rondom chemieconcern 3M in Zwijndrecht, dat naast Antwerpen ligt. Uit onderzoek tijdens werkzaamheden voor uitbreiding van de Antwerpse Ring, het Oosterweelproject, bleken in een straal van 15 kilometer miljoenen kuub grond en het water van de Westerschelde vol te zitten met PFAS. Bij bloedmetingen kwam vervolgens naar voren dat 90 procent van de omwonenden een te hoge PFAS-waarde in het bloed had. Sommigen zelfs 168 keer zoveel als de door EFSA gestelde veilige grenswaarde van 6,9 microgram per liter.
“3M wist al die tijd van de vervuiling en gezondheidsrisico’s, net als de Vlaamse overheid”
De PFAS-verontreiniging van 3M – producent van onder meer post-its en plakband – is in meerdere opzichten een schandaal te noemen, vertelt Mathieu Soete van Greenpeace België. “In de eerste plaats vanwege de omvang en risico’s voor de volksgezondheid. Dit is een van de zwaarste gevallen van milieuvervuiling ooit in België.” Hoewel 3M 20 jaar geleden al stopte met het gebruik van PFOS, ging het bedrijf wel door met de productie en uitstoot van andere PFAS. Soete: “Terwijl ze al die tijd wisten van de vervuiling en gezondheidsrisico’s. Ook hebben ze recent pas toegegeven dat ze niet alleen – illegaal – hun afvalwater loosden op de Westerschelde, maar ook al die tijd PFAS uitstootten via de lucht. Hoeveel is alleen nooit gemeten.”
Pak de vervuiler aan
De praktijken van 3M waren niet de enige onzuivere koffie, vervolgt Soete. Ook de Vlaamse overheid bleek al jaren op de hoogte van de verontreiniging. “In 2017 stonden ze op het punt het naar buiten te brengen. Maar uiteindelijk is ervoor gekozen het te verzwijgen. Vermoedelijk uit angst dat het Oosterweelproject vertraging zou oplopen of zelfs helemaal niet meer kon doorgaan.” Ondertussen sloten 3M en projectontwikkelaar Lantis een deal over de opruimkosten gelinkt aan het bedrijfsterrein. Hierin werd afgesproken dat Lantis 63 miljoen euro zou betalen en 3M – een multinational met een omzet van 32,2 miljard dollar in 2020 – 75 duizend euro. Soete: “Behalve dat deze verdeling ontzettend scheef is, betekent dit dat de belastingbetaler grotendeels voor de kosten opdraait. Lantis is namelijk een publiek-private organisatie.”
Inmiddels heeft 3M alle productieprocessen met PFAS moeten stilleggen en loopt er een parlementaire enquête naar de gang van zaken. Greenpeace België is met omwonenden en de Bond Beter Leefmilieu een rechtszaak gestart tegen Lantis. Belangrijkste eis is dat 3M voor de schoonmaakkosten opdraait en de vervuiling op een veilige manier wordt opgeruimd. Soete: “Daarnaast verwachten we financiële compensatie voor de omwonenden. Huizen zijn minder waard, boeren krijgen hun gewassen niet verkocht en mensen leven in angst. Maar misschien nog wel belangrijker dan de rechtszaak is dat de overheid voortaan laat zien dat het de belangen van het milieu en burgers vooropstelt en niet die van de industrie. Geen doofpot meer en de vervuiler aanpakken.”
Opruimen is duur
Om verspreiding te voorkomen is de grond met PFAS op het 3M-terrein voorlopig waterdicht afgedekt. Maar buiten het 3M-terrein is de hoeveelheid verontreinigde grond en bagger nog vele malen groter. Wat moet daarmee gebeuren? Volgens Soete is er maar één veilige oplossing: de vervuilde gronden kwalificeren en behandelen als afval. “Dit is ook al door een inspecteur voorgesteld bij de Raad van State. Dat betekent dat je de grond ergens afgesloten moet opslaan. Denk aan een sarcofaag, een constructie met dikke muren en een ondoorlatende deklaag.” Gezien de omvang van de vervuiling is opslag een gigantische en tijdrovende klus, waarvan de kosten mogelijk boven een miljard liggen. Het verwijderen van PFAS uit grond lijkt echter nog ingewikkelder. De Boer: “Een optie is een PFAS-etende bacterie. Maar die functioneert alleen onder warme omstandigheden en bij de aanwezigheid van sulfaat. Een andere methode is het verbranden van PFAS bij hoge temperaturen. Maar dat is ontzettend duur, kost heel veel energie en zorgt voor CO2-uitstoot. De vraag is of je dat moet willen. Een echt goede oplossing is er dus eigenlijk niet.”
Ook water ontdoen van PFAS is een lastig verhaal, zegt Edith Kruger-Schippers van de Unie van Waterschappen. “PFAS zijn niet biologisch afbreekbaar en lossen goed op in water. Daardoor glippen ze door de zuivering van rioolwaterzuiveringsinstallaties. Eenmaal in open water verspreiden ze zich verder, ook naar grondwater.” Filtering met actief kool – een methode die drinkwaterbedrijven toepassen – blijkt wel grotendeels effectief. Toch bevat kraanwater op sommige plekken nog concentraties PFAS. Met name in West-Nederland, waar drinkwater uit oppervlaktewater wordt geproduceerd. Totale verwijdering van PFAS lijkt vooralsnog alleen mogelijk met membraanfiltratie. Deze technologie – onder meer gebruikt door drinkwaterbedrijf Oasen – is alleen ontzettend duur en zorgt bij drinkwaterproductie voor relatief veel waterverlies.
Totaalverbod
Volgens Kruger-Schippers moet de focus bij het bestrijden van PFAS niet liggen op de zuivering. “Dat is de omgekeerde wereld. We moeten de bron aanpakken, de vervuiler. De industrie moet voorkomen dat de stoffen überhaupt in het milieu belanden. Daarom pleiten we voor een totaalverbod op PFAS. Hiervoor hebben we de afgelopen jaren met de watersector gelobbyd bij het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat.” Met succes: afgelopen zomer diende Nederland met Duitsland en een paar Scandinavische landen een officieel verzoek in bij het Europees chemicaliën agentschap ECHA voor een verbod op de productie van alle PFAS binnen de EU.
Ook toxicoloog De Boer ziet een totaalverbod als enige manier om verdere problemen te voorkomen. “Het verbieden van alleen bepaalde groepen PFAS heeft geen enkele zin. De chemische industrie is erg creatief. Met een paar kleine aanpassingen heb je zo weer nieuwe PFAS. Na het verbod op PFOA ging Chemours bijvoorbeeld over op GenX, dat later net zo schadelijk bleek. Als je niet alle PFAS aanpakt, is het dweilen met de kraan open.” Van de industrie zelf hoeven we volgens De Boer weinig initiatief te verwachten. “Probleem is dat chemiebedrijven hun productieprocessen vaak volledig hebben ingericht op één stof, zoals fluor. Voor het werken met andere, minder schadelijke stoffen moeten ze een nieuwe fabriek bouwen. Daar zijn ze vaak niet in geïnteresseerd.”
Voorzorgsbeginsel
Een PFAS-verbod in alleen Europa is echter onvoldoende om de vervuiling te bestrijden. Daarvoor moeten ook de grootste producenten, China en de Verenigde Staten, maatregelen nemen. De Amerikaanse president Biden lanceerde vorig jaar een plan om de productie van PFAS in zijn land beter te reguleren. Het verminderen van de Chinese PFAS-productie is een grotere uitdaging, denkt De Boer. “De industrie daar is vaak veel minder transparant. Het is lang niet altijd duidelijk wat ze allemaal in hun producten stoppen. Het zou goed zijn als onze overheid daar ook eens naar kijkt. Verbied bijvoorbeeld de import van producten waarvan de precieze inhoud onbekend is of waarvan je vermoedt dat ze schadelijk zijn.”
Voorlopig richt Nederland zich op het realiseren van een totaalverbod in de EU. Dat is wel een traject van de lange adem, erkent Kruger-Schippers. “De Europese Commissie zal vanwege ingewikkelde procedures niet voor 2025 een besluit nemen. Daarom roepen we tot die tijd op om stoffen waarvan bekend is dat ze schadelijk zijn, direct te verbieden. En bij nieuwe stoffen moet ECHA het voorzorgsbeginsel hanteren: zijn er signalen van schadelijkheid bij vergelijkbare stoffen, dan niet toelaten. Nu moeten wij eerst bewijslast verzamelen voordat er überhaupt een procedure wordt gestart. Voor je het weet ben je jaren verder en is de schade niet meer te overzien.”
Alternatieven voor PFAS
Voor steeds meer producten bestaan milieuvriendelijke alternatieven, zoals PFAS-vrije pannen, regenkleding en blusmiddelen. Toch is nog niet voor elke toepassing een oplossing zonder PFAS mogelijk, zegt toxicoloog De Boer. “Voor het bestrijden van oliebranden en chemische tankbranden is bijvoorbeeld nog wel schuim met PFAS nodig.” Op de website waarzitwatin.nl is te vinden welke producten PFAS bevatten.
PFAS: the movie
In de film Dark Waters gaat een advocaat een juridische strijd aan met chemiebedrijf DuPont (tegenwoordig Chemours) over de schadelijke gevolgen van het lozen van afvalwater met PFAS. De grootschalige verontreiniging in de omgeving van de fabriek in West-Virginia veroorzaakte onder meer sterfgevallen bij vee. De film is gebaseerd op een waargebeurd verhaal dat zich eind jaren 90 afspeelde en doet denken aan het 3M-schandaal in België.
Geef een reactie