Shell wil in Oekraïne de grootste schaliegasvelden van Europa gaan exploiteren. Toch hoeft Shell niet te verwachten dat de door gascrises getergde bevolking hen als bevrijders binnenhaalt. De Oekraïense onafhankelijkheidsbeweging heeft haar eigen ideeën over de energievoorziening.
Hebben we schaliegas echt nodig? Frank de Boer van gasboorbedrijf Cuadrilla resources meent van wel. Er is immers slechts één ander alternatief: de Russen. “Als de Nederlandse regering al haar duurzaamheidsdoelstellingen haalt, hebben we in 2020 16 procent hernieuwbare energieopwekking. Dat betekent dat we nog 84 procent nodig hebben uit niet-hernieuwbare bronnen. Dan is de keuze: óf Russisch aardgas, óf schaliegas uit Brabant”, zegt Frank de Boer. “Maar de politiek is erg huiverig voor afhankelijkheid van Rusland.”
Schaliegas als het grote alternatief voor het Kremlin. Rusland staat er om bekend dat ze politieke afwegingen meeweegt in zijn exportbeleid van gas. Zo probeert Rusland in Oekraïne haar invloed te laten voelen door voortdurend te wijzen op de mogelijkheid dat ze het hele land afsluit van aardgas.
In precies datzelfde Oekraïne heeft men onlangs de grootste schaliegasvelden van Europa ontdekt. En hoewel de afhankelijkheid van Rusland daar stukken actueler is dan in Nederland, komt het Frank de Boer-argument toch niet echt aan. De krachten die destijds het hardst tegen de afhankelijkheid van Russisch gas ageerden, keren zich namelijk nu ook tegen schaliegas.
Proefboringen
Eén van hen is Pavlo Khazan van Zelenyi Svit, de Oekraïense zusterorganisatie van Milieudefensie. Hij was onlangs in Nederland om de aandeelhoudersvergadering van Shell bij te wonen. Shell wil namelijk de Oekraïense schaliegasvelden gaan exploiteren, samen met Chevron.
“In januari 2013 hebben Shell en Chevron een overeenkomst gesloten met de Oekraïense regering”, zegt Khazan. “Meer specifiek met de minister van Energie en Steenkool, Eduard Stravytsky. De overeenkomst stelt hen in staat om de schaliegasvelden van Donetsk, Kharkov, Dnipropetrovsk, Ivano Frankivsk en Lviv te exploiteren. Voor deze projecten is er nooit een milieueffectrapportage (MER) uitgevoerd en is er nooit ook maar enige inspraakprocedure geweest. De Aarhus Conventie, (het document dat de internationale standaarden voor MER’s bevat en openheid afdwingt over milieu-impact van grote projecten, DJ), is mede opgesteld door de bekende Oekraïense advocate Svitlana Kravchenko en geratificeerd door Oekraïne. Die wordt hier even uit het raam gekieperd.”
Shell voert op dit moment proefboringen uit in Oekraïne. Zelenyi Svit krijgt van lokale groepen informatie over deze boringen (zie kaartje). “De modus operandi van Shell is echt bizar”, zegt Pavlo Khazan. “Oekraïne heeft eigenlijk hele goede wetgeving, zeker op milieugebied. Het probleem is dat de wetten nauwelijks worden toegepast. Zonder concreet in te gaan op de proefboringen in Oekraïne zet Shell op hun website welke chemicaliën ze gebruikt bij het fracken. Voor sommige van deze chemicaliën bestaan er geen wettelijke normen. Onze wet zegt dan dat deze middelen verboden zijn. Maar dat interesseert Shell blijkbaar niet zo. En de lokale overheden kijken de andere kant op.”
Wettelijk verplichte studies naar het risico op aardbevingen en drinkwatervervuiling ontbreken ook, want officieel vinden de proefboringen niet eens plaats. Een boorproject dat officieel niet bestaat kun je namelijk ook niet aanvechten. Maar hiermee neemt Shell wel het risico dat corrupte overheden de proefboringen voldoende zullen beschermen, maar daar zouden ze zich nog wel eens stevig in kunnen vergissen.
“Je begrijpt dat Shell zich met dit soort acties niet erg populair maakt bij de Oekraïense bevolking”, zegt Khazan. “Eigenlijk is het hele politieke spectrum het er wel zo’n beetje over eens dat we geen schaliegas willen hebben. De etnische Russen beschouwen het als een beweging om de macht van Rusland verder te ondermijnen. Dit zijn mensen die alleen Russisch spreken, alleen Russische televisie kijken en vaak ook heilig geloven dat Vladimir Poetin de enige is die hen kan beschermen tegen het Westers imperialisme en de macht van de oligarchen. Dat zijn geen vrienden van Shell. Daar tegenover staan de meer Westers georiënteerde Oekraïense groepen. Die zien op hun beurt hoe de fundamenten onder hun felbevochten Oekraïense wet met voeten worden getreden.”
Wapenfabriek
Zeleni Svit is een van die uitgesproken Oekraïense groepen. Naast milieu is Zelenyi Svit altijd actief geweest op het gebied van cultuur. Nog altijd promoot de groep de Oekraïense taal, muziek en andere vormen van cultuur. Ze werken samen met het Laboratorium voor Volkscultuur in de Nationale Universiteit van Dnipropetrovsk, opgezet door Khazan’s grootmoeder Klavdiya Frolova. Pavlo Khazan zelf is naast milieuactivist ook muzikant. Zo gaat dat in Oekraïne.
De Oekraïense onafhankelijkheidsbeweging en de milieubeweging zijn door en door met elkaar verweven. De eerste maatschappelijke organisatie die los stond van de Communistische Partij was SOS in Dnipropetrovsk. Het Rode Leger had in die plaats een aantal fabrieken dat zware wapens produceerde, maar dat was geheim voor de lokale bevolking. Officieel produceerde de industrie van Dnepropetrovsk huishoudelijke artikelen en tractoren, dus niets aan de hand. Alleen lekten er in de praktijk af en toe uranium en andere zware metalen in het drinkwater. Victor Khazan, een theoretisch natuurkundige aan de universiteit van Dnipropetrovsk, richtte SOS op om de vervuiling van Dnipropetrovsk door de militaire industrie aan te vechten.
Pavlo Khazan is zijn zoon, en kan zich de bezoeken van de KGB en andere pesterijen van de Sovjetregering nog herinneren. “Ik was een kind in die jaren, maar mijn vader, oudere collega’s in Zeleni Svit en bekende milieuactivisten als Yuri Sherbak en Natalia Preobrazhenska stonden letterlijk aan de wieg van de Oekraïense democratie”, vertelt Pavlo Khazan. “De Oekraïense grondwet ademt de geest van onafhankelijkheid net zo goed als die van duurzaamheid. Onze milieuwetgeving is een van de beste ter wereld, als ze maar zou worden toegepast.”
In de Oekraïense milieubeweging lopen thema’s als nationale onafhankelijkheid, openbaarheid van bestuur, het behoud van natuurlijke rijkdommen en duurzaamheid moeiteloos in elkaar over. De massale verontwaardiging over de manier waarop Moskou de kernramp in Tsjernobyl in 1986 onder het tapijt probeerde te vegen, luidde het begin in van een massale volksbeweging op al deze thema’s. Ook in andere Oost-Europese landen, maar in Oekraïne waarschijnlijk het heftigst. Zelenyi Svit doet sinds haar oprichting in 1988 – naar aanleiding van Tsjernobyl – onderzoek naar alternatieven voor de energievoorziening van Oekraïne en het verwerken van afval.
Gasconflict
De reden dat de Oekraïense milieuwetgeving in kasten ligt te verstoffen, terwijl Shell ongestoord chemicaliën de bodem in kan pompen, is corruptie. Politici zijn in Oekraïne te koop. “Je ziet het al meteen bij het gasconflict met Rusland”, zegt Pavlo Khazan. “Heb je je ooit afgevraagd waarom dit überhaupt een zaak van de regering is? Het slaat toch nergens op dat onze regering voor het hele land gas gaat inkopen? In een normaal land is dat gewoon een privézaak. Dan bepaalt een bedrijf waar hij zijn energie vandaan haalt en kies je als huishouden je energieleverancier. De enige reden dat de politiek hier bovenop zit is dat alle politici er een persoonlijk belang bij hebben. Elke politicus is verbonden een gasbedrijf. Zoals Vladimir Poetin onlosmakelijk verbonden is met Gazprom, zo zit Yanukovich aan de Oekraïnse tegenhanger Naftogazukraine vast. Yulia Timoshenko en Victor Yushenko zitten in vergelijkbare constructies.”
Timoshenko trad in 2005 aan als eerste vrouwelijke premier van Oekraïne en is – mede dankzij haar opvallende haardracht vol creatief vlechtwerk – het boegbeeld van de Oranjerevolutie in datzelfde jaar. “Het idee achter de Oranjerevolutie is dat we eindelijk eens de Oekraïense wet zouden gaan handhaven”, zegt Pavlo Khazan. “Maar zodra Timoshenko en Yushenko aan de macht kwamen, bleken ze niets meer dan verlengstukken van grote gasbedrijven.” Timoshenko zit nu in de gevangenis, omdat ze verantwoordelijk is voor de huidige gasdeal met Rusland. Deze is erg slecht uitgepakt voor de Oekraïense bevolking, maar heeft haar persoonlijk geen windeieren gelegd.
Rusland probeert Oekraïne sinds haar onafhankelijkheid in 1991 een “marktconforme” prijs voor haar aardgas te laten betalen. De huidige gasprijs in Oekraïne is nu – dankzij Timoshenko – 420 dollar per duizend kubieke meter. Dat is de hoogste prijs van heel Europa. Met de marktconforme groeten van Vladimir Poetin. De Oekraïense regering is natuurlijk niet bijzonder enthousiast over deze prijs. In de winter van 2008 leidde dit conflict over de prijs van gas er toe dat Poetin de gastoevoer naar Oekraïne stop zette. Het hele land kwam per 1 januari 2009 in de kou te zitten.
Sovjetcultuur
Pavlo Khazan denkt dat die hele situatie niet nodig is geweest. “Puur politiek”, zegt hij. “Oekraïne heeft helemaal geen Russisch gas nodig.” Volgens studies van Zelenyi Svit heeft Oekraïne genoeg eigen gasreserves om de eigen bevolking warm te houden. “Oekraïne heeft altijd goedkoop gas uit Rusland kunnen krijgen, dus is er nooit enige prikkel geweest om efficiënt met gas om te gaan”, zegt Pavlo Khazan. “Nog altijd verwarmen we onze huizen met centrale stadsverwarming uit de Sovjet-Unie. Grote bovengrondse buizen vervoeren hete lucht en blazen die de oude woontorens in. Alleen in het transport gaat al 60 procent van de warmte verloren. Dan is het midden in de winter 30 graden in huis. En dan zetten mensen een raam open om het wat frisser te maken. Met die oude Sovjetcultuur moeten we breken. Als we dat doen kunnen we prima in onze eigen gasbehoefte voorzien. Buitenlands gas is dan alleen nog maar nodig voor de industrie. En die moeten gewoon zelf kunnen bepalen waar ze hun energie vandaan halen.”
De industrie in Oekraïne ziet zich tegenwoordig genoodzaakt om over energie na te denken. Steenkool en elektriciteit worden populairder, en de modernisering gaat erg hard. “Vooral de voedselindustrie is veel efficiënter gaan werken”, zegt Pavlo Khazan.
Zelenyi Svit doet al sinds de jaren ’90 onderzoek naar alternatieve energie, en is een gevestigde naam op dit gebied. In een samenwerking met de lokale overheid van Dnipropetrovsk heeft Zeleny Svit een aantal pilotprojecten uitgevoerd in kleuterscholen. Zonnecollectoren en betere isolatie maken deze scholen nu zodanig efficiënt dat de oude stadsverwarming nauwelijks nog nodig is. De kleuterschool merkt daar verder weinig van, maar de lokale overheid betaalt nu een lagere gasrekening.
“We voeren nog steeds dezelfde onafhankelijkheidsstrijd. Ons alternatief voor een grote logge Sovjetunie die alles centraal regelt is een onafhankelijk Oekraïne. Ons alternatief voor een grote logge stadsverwarming uit 1950, die aan alle kanten lekt, is een gedecentraliseerd verwarmingssysteem en goede, moderne isolatie”, zegt Pavlo Khazan.
Onafhankelijkheid
De regering in Oekraïne voert nu aan dat schaliegas van Shell en Chevron het enige realistische alternatief is voor gas uit Rusland. Maar in Oekraïne is dat argument eigenlijk nauwelijks geloofwaardig. Allereerst omdat het de voortrekkers van de Oekraïense onafhankelijkheid als Russische agenten probeert weg te zetten. Ten tweede omdat onafhankelijkheid en duurzaamheid sterk met elkaar verbonden zijn. Regeringen en gasbedrijven hebben hun geloofwaardigheid in zijn algemeenheid wel een beetje verloren bij de bevolking.
“Dit idee van zelfvoorzienendheid en duurzaamheid is zo verweven met het idee dat we ons los willen maken van Rusland”, zegt Pavlo Khazan, “dat bijna niemand begrijpt wat Shell hier nu komt doen. Het klinkt voor de meeste van ons gewoon alsof ze de lacune van Gazprom proberen op te vullen. En het hele idee waarop ons land gebouwd is, is nu juist dat we dat niet nodig hebben.”
En dat is ook Pavlo’s boodschap aan de aandeelhouders van Shell. Dat Oekraïne zijn onafhankelijkheid niet zomaar uit handen geeft. “Ik heb Shell-directeur Peter Voser persoonlijk gesproken, en mijn boodschap aan hem is dat hij niet zomaar over de Oekraïners heen kan walsen. We willen geen confrontatie met Shell. Maar als ze doorgaan met het breken van onze wetten en het spelen met de levens van onze mensen, zullen we er alles aan doen om dit project te stoppen. En dat zou betekenen dat al hun investeringen waardeloos zijn. Dit is ons land en dat zullen we beschermen. Dus ik stel voor dat Shell eens rustig begint met een MER, een risicoanalyse en een fatsoenlijk maatschappelijk debat. Laat lokale en internationale wetenschappers eerst eens onderzoek doen, en laat ze volledige openheid geven over welke chemicaliën ze gebruiken. En laat dan de Oekraïners beslissen of ze deze technologie willen hebben. Ik verwacht dat Shell dan weer naar huis kan.”
Geef een reactie