Naomi Klein: “Het klimaat en veiligheid hangen samen”

Naomi Klein gebruikt het schrikkeljaar (leap year) als metafoor voor het feit dat we ons prima aan de wetten van de Aarde kunnen aanpassen – als we maar willen. In Parijs presenteerde ze The Leap Manifesto, een door een brede coalitie van Canadese sociale bewegingen bedacht plan voor een rechtvaardige en duurzame toekomst. Eerder in Amsterdam spraken wij Naomi Klein en regisseur Avi Lewis over het manifest en over hun film This Changes Everything.

“We kunnen niet toestaan dat de aandacht voor klimaatverandering weer verslapt”, benadrukt schrijfster/activist Naomi Klein in reactie op de vraag of de klimaattop in Parijs overschaduwd dreigt te worden door de terreuraanslagen. “We moeten het discours dus verdiepen. Als we erop gaan hameren dat klimaatverandering net zo belangrijk is als oorlog en veiligheid, dan gaan we niet winnen. In plaats daarvan moeten we duidelijk maken dat die zaken allemaal samenhangen en een dieper, meer holistisch gesprek voeren. En ik denk dat ons dat gaat lukken, we hebben geen keuze. We kunnen klimaatverandering niet drie, vier jaar in de wacht zetten, want dan verliezen we onze kans om er nog iets aan te doen.”

Klein was met haar man, journalist/regisseur Avi Lewis, tijdens IDFA in Amsterdam om hun documentaire This Changes Everything (lees hier onze recensie) te promoten. Die wordt ook in Parijs verschillende malen vertoond. Klein is ontzettend blij dat enkele hoofdpersonen uit de film daarbij aanwezig zijn. “Ik schrijf natuurlijk al jaren over deze bewegingen”, vertelt Klein. “Dan ben ík het steeds die een monoloog houd, al quote ik allerlei anderen. Deze film is meer een symfonie van stemmen. We laten zien wie de echte leiders van de beweging voor klimaatrechtvaardigheid zijn. Ik ben het niet. Mijn rol is meer die van menselijke highlighter, die hier en daar de verbanden benadrukt. Deze beweging wordt door zoveel verschillende mensen geleid.”

“Hun kracht en wijsheid is enorm indrukwekkend”, knikt Avi Lewis instemmend. Maar hij ziet zijn vrouw als veel meer dan een menselijke highlighter. “Wat mij betreft is het meer een gesprek tussen Naomi en haar ideeën en de mensen in de film. Want haar ideeën hebben heel veel mensen geholpen met het begrijpen van de wereld en het vinden van een focus voor onze strijd. Mensen leren heel veel van haar, en zij leert van hen. We hebben ongelofelijk veel leraren ontmoet tijdens het filmen.”

“Het was een voorrecht om zoveel tijd te mogen doorbrengen met mensen die veel meer in contact staan met de cycli van het leven en vruchtbaarheid en duurzaamheid”, vindt Klein. “We moeten van een systeem dat is gebaseerd op extractie over naar een systeem van regeneratie, maar we hadden geen idee hoe we dat moesten doen. Dat hebben we niet alleen bij inheemse volkeren gezien, ook bij anderen die van de natuur leven.”

Ondanks de zware thematiek en ongelijke strijd waarvoor de geportretteerde bewegingen staan is This Changes Everything toch een hoopvolle film. Eigenlijk al vanaf het begin. Lewis: “Het is gemakkelijk om een depressieve film te maken, want dat is de realiteit. Als je beslist dat je de hoop wil omarmen, zowel strategisch als persoonlijk, dan kun je ervoor kiezen om alleen ‘blije nummers’ af te draaien. Dat wilden wij niet. In de film zie je een mix van emoties. Sommige gevechten zijn ongelofelijk moeilijk, niet iedereen wint, er is veel verdriet en verlies. Dus: die hoop die je in de bewegingen in de film ziet, is heel zwaar bevochten. Tegelijk is de wereldwijde strijd voor klimaatrechtvaardigheid echt op stoom gekomen, er worden veel successen behaald. Dus de hoop voelt gerechtvaardigd. Naomi noemt het geloofwaardige hoop. Met alleen zonnig optimisme kom je er niet.”

“Soms heb je van dat optimisme dat alleen maar over technologie gaat”, vult Klein aan. “Dát deprimeert me! We moeten onderkennen dat dit een strijd is en dat de mensen waartegen we strijden vastbesloten zijn om de status quo te bewaren. Als wij hun als beweging in de weg zitten, dan vechten ze terug. En hard. Dat zie je ook in de film.” “Onze intentie was niet om een film te maken voor activisten”, aldus Lewis, “maar om een veel breder publiek aan te spreken en ze te laten inzien dat eerst die strijd geleverd moet worden. En dat zij onderdeel kunnen worden van die beweging.”

Als voorbeeld noemen ze de beweging in Griekenland die zich verzet tegen de komst van een goudmijn. “Eigenlijk is het een vrij conservatief deel van de wereld, met een economie die draait op toerisme en landbouw”, vertelt Lewis geïnspireerd. “Niet meteen een broedplaats voor activisme, maar echt met briljante, enorm moedige leiders. Vooral vrouwen.” Volgens Avi hebben die burgers ontzettend veel gewonnen door zich samen te verzetten voor een gezamenlijk doel. “Ze komen nu vaak bij elkaar, spelen met elkaars kinderen, koken samen, praten over de strijd. Iedereen die erbij betrokken is heeft ook een diepere zingeving gevonden. Het heeft helemaal niets te maken met links of rechts zijn, of dat je jezelf ziet als activist, maar om die menselijke waarden en collectieve ervaringen.”

Bij alle groepen in de film, hoe geografisch verschillend ze ook zijn, zie je dat er heel verschillende samenwerkingsverbanden en verbonden zijn ontstaan in de lokale gevechten. “Al die gevechten waren succesvol doordat gemeenschappen bij elkaar kwamen die eerder niet samen waren”, analyseert Lewis. “Die diversiteit van verschillende economische klassen, culturen, talen en tradities die samen voor een gezamenlijk doel strijden heeft een uitzonderlijke macht. En daardoor ontstaan nieuwe coalities die overleven tot het volgende gevecht. Dat zien we zeker in Noord-Amerika, waar we de Keystone-pijpleiding hebben voorkomen. Helemaal van het uiterste noorden van Alberta tot de Golf van Mexico zijn er coalities gesmeed, gemeenschappen die allemaal contact met elkaar hebben en houden. Mocht er een volgende fase komen, dan kunnen ze verder met wat al is opgebouwd.”

Hetzelfde hebben ze gezien in India, waar afgelegen wonende vissers uit de allerlaagste kaste contacten hebben opgebouwd met mensen uit de dorpen, maar ook met dokters, advocaten en professors. Lewis: “Dit zijn mensen die honderden jaren in afzonderlijke werkelijkheden leefden.” Daarvoor is een hoge prijs betaald: tijdens hun verzet tegen een kolencentrale zijn er zelfs doden gevallen. “Een maand geleden is bekend geworden dat die kolencentrale er definitief niet gaat komen. Maar er zijn nu plannen voor industriële landbouwprojecten. Dus ze moeten verder vechten, alleen hoeven ze nu niet vanaf het begin alles op te bouwen. Ze hebben een beweging die eensgezind is en gemobiliseerd. Ze zijn voorbereid op de volgende strijd.”

Je ziet dat fossiele bedrijven zich uit steeds meer projecten terugtrekken, vaak onder het mom van tegenvallende opbrengsten. De beweging wordt daarbij niet genoemd. “De industrie zal de beweging nooit credit geven, want ze willen ons niet aanmoedigen”, lacht Klein. “Maar het is natuurlijk een combinatie van factoren: de lage olieprijzen, schade aan hun imago. Shell heeft een enorme teerzandmijn gecanceld waarop ze 2 miljard hebben moet afschrijven. In dit geval noemden ze wel hun zorgen over de capaciteit van de pijpleidingen. Dat betekent: alle verzet tegen de Keystone-pijpleiding heeft een duidelijk aanwijsbare impact. En ook divesteren jazeker, en rechtszaken. Het is een gelaagde benadering, je moet op alle niveaus actief zijn. Investeringen zoals in Antarctica zijn langetermijninvesteringen, die velden zullen pas over tien, twintig jaar productief zijn. En het lijkt erop dat hun horizon aan het veranderen is en ze door beginnen te krijgen dat ze er niet voor altijd mee weg zullen komen.”

Potentieel goed nieuws, denkt Avi. “Die gas- en oliebedrijven kunnen enorme verliezen dragen, maar dat kunnen ze aan de condities van de markt wijten, dus de waarde van hun aandelen lijdt daar niet per se onder. Als ze daadwerkelijk toegeven dat er ‘politieke risico’s’ zitten aan de exploitatie van hun projecten, dan gaan mensen twijfelen aan de waarde van de reserves die ze hebben. Wat dat betreft heb ik het idee dat we aan de vooravond staan van iets historisch. Als je kijkt naar gerechtelijk onderzoek naar Exxon, als je kijkt naar Shell die zich uit allerlei projecten terugtrekt, Statoil heeft zich pas teruggetrokken uit oliewinning in Antarctica.”

“Ik denk dat we een kantelpunt nodig hebben rond de sociale acceptatie van de olie-industrie. Wat we zagen in de tabaksindustrie of bijvoorbeeld bij autogordels die binnen één generatie ineens de norm zijn geworden, zo’n culturele verschuiving hebben we nodig. De druk blijft maar opbouwen en dan ineens is het een fait accompli. We moeten Exxon voor het gerecht slepen. Zelfs hier in Nederland zijn Exxon en Shell samen met de regering verantwoordelijk voor een situatie waarin al die mensen in Groningen last hebben van aardbevingen en verzakkingen. Een hele regio in dit bevoorrechte land middenin Europa lijdt onder die gaswinning.” Eigenlijk een situatie die bijna ook in hun film zou passen, die uitdraagt dat mensen de verbanden moeten zien tussen die lokale gevechten en het grotere belang. Dat wat de Groningers overkomt, gaat heel Nederland aan kortom.

Terug naar Parijs. Het stel vindt het demonstratieverbod een draconische maatregel; een excuus van de organisatie om zijn zin door te drijven; voor de aanslagen werd immers al gesproken over restricties. Ze hebben steeds flashbacks naar 2001, toen de antiglobaliseringsbeweging flink in de lift zat en 9/11 keihard het tapijt onder de beweging wegtrok. Lewis verwijst naar wat Naomi beschrijft in haar laatste boek (in de Nederlandstalige editie No Time. Verander nu, voor het klimaat alles verandert geheten, lees hier onze recensie): “Begrijpen wat er gebeurt terwijl het gebeurt is al een heel belangrijke stap in het terugvechten. Ik voel me dus nu veel minder terneergeslagen als destijds. Mensen weten waar ze mee bezig zijn en wat ze willen bereiken. Ook al is het demonstratieverbod een enorme tegenvaller, ik denk dat mensen veel minder lang bang zullen zijn en ik denk dat al die vuile trucjes van de politici veel minder goed zullen werken dan in het verleden. Want dit proberen ze steeds weer; de beweging de kop indrukken.”

Beiden putten bovendien hoop uit het feit dat de klimaatrechtvaardigheidsbeweging zoveel breder wordt gedragen. Klein: “De frontlinies zijn vaak heel lokaal geworteld, veelal zijn er verschillende generaties betrokken en mensen met allerlei achtergronden. Bij antiglobalisering zie je toch veel meer een monocultuur van activisten. Het is gemakkelijker om die te ontwortelen of van de kaart te vegen, zoals na 11 september. Ik vermoed dat de klimaatrechtvaardigheidsbeweging een stuk minder kwetsbaar is.”

Ondertussen werkt het team van This Changes Everything er keihard aan om die beweging nog verder te verbreden. Klein zei al vaak dat deze klimaatcrisis een kans kan zijn voor een betere wereld, door die opnieuw in te richten kunnen we ook zoveel ander onrecht oplossen. Daarvoor hebben ze in Canada The Leap Manifesto geïnitieerd, een breed gesteund open source plan voor een duurzame, rechtvaardige samenleving.

Klein heeft het manifest inmiddels ook op de klimaattop gepresenteerd omdat ze denkt dat het voor andere landen interessant is. “Het manifest is enorm spannend en inspirerend. We leggen in Parijs uit hoe we een grote coalitie hebben opgebouwd – er is veel interesse in getoond vanuit Europa. Het belangrijkste punt is namelijk dat zaken als duurzaamheid, eerlijke handel en een gelijk economisch systeem allemaal onderdeel moeten zijn van hetzelfde gesprek. Dat moet ook echt gebeuren in Europa. We moeten uit onze kleine hokje.”

Ze noemt een hele rij bewegingen op, die voor klimaatrechtvaardigheid, anti-austerity (Syriza, Podemos), mensenrechten, rechten van de inheemse volkeren, de vakbeweging. “De naam ‘Leap’ bevalt ons omdat het de connotatie heeft dat er een grote en snelle transformatie nodig is in plaats van de kleine stapjes die vaak worden gedaan. Maar schrikkeljaren zijn ook de jaren waarop we een dag toevoegen aan onze kalender omdat we anders niet goed uitkomen. In mijn boek zeg ik: het is gemakkelijk om onze wetten aan te passen dan om de wetten van de natuur aan te passen. In dit geval doen we dat dus ook gewoon. Want als we dat niet doen, dan verschuiven de seizoenen en valt de zomer ineens in januari.”

“Het is dus een mooie metafoor voor dat we wel degelijk ons systeem aan de beperkingen van de Aarde en de realiteit van de Aarde kunnen aanpassen. Komend jaar is het een schrikkeljaar, voor ons is het het Leap-jaar. Op 29 februari organiseren we een Leap Day. Misschien willen anderen dat ook wel doen, aangezien er nu veel minder demonstraties zijn in Parijs. Een werelddag voor klimaatrechtvaardigheid.” Een prachtige zin uit het manifest: ‘De nieuwe ijzeren wet van energieontwikkeling moet zijn: als jij het niet in je achtertuin wilt, dan hoort het in niemands achtertuin.’

This Changes Everything is voor $9,99 te koop via iTunes.