Leonie van der Maesen: leven voor de goede zaak

Leonie van der Maesen zit thuis op de bank in een zwart T-shirt met het logo van Friends of the Earth International. Ze kijkt uit op stapels paperassen. Bewijs van de ene na de andere overwinning: ze ging de strijd aan met Van der Valk, dat met grote vissersboten het water en de buit van Chileense vissers afpakte. Ze wierp een aluminiumfabriek in Argentinië omver, bezette het Bulderbos en kreeg met tientallen jaren onderzoek en verslag doen voor elkaar dat Nederland stopte met de import van hardhout uit Australië. Na haar pensioen deed ze nog 22 jaar lang ieder jaar onderzoek naar de gezondheid van de Karri- en Jarrah-bossen in Australië. Haar rapporten logen er niet om. In Amstelveen, waar ze al even woont, ligt bij de gemeente een dossier met haar naam erop. Krenk de bomen een blaadje, en je krijgt met Van der Maesen te maken.

In een interview dat ze bijna 20 jaar geleden gaf aan dit blad, toen nog Milieudefensie Magazine geheten, vat ze het als volgt samen: “Nog nooit heb ik iets verloren. Eigenlijk ben ik gewoon een zeer succesvolle milieuactiviste.” Maar zo zou ze dat nu écht niet meer zeggen: “Nee, als je mij een activist noemt, ga ik over de rooie. Ik zie mezelf als begeleider van mensen die goede ideeën hebben over het klimaat en het milieu. Ik snap dat je de wereld wilt veranderen, maar dat lukt enkel met een focus op wat jou het meest raakt en wat jij het best en het liefst doet. Dan is het aan jou om er studie van te maken en je te ontwikkelen. Dus stel ik de vraag: welk doel stel je jezelf ? Wat is je strategie? En hoe gaan we dat in de praktijk aanpakken? We stippelen samen een route uit. Dat is wat ik ben, een begeleider.”

Oké, geen activist. Hoe bent u een begeleider geworden?
“Zoiets ben je niet ineens, knál! Je legt een bepaalde route af en komt langzamerhand tot conclusies. Wat zou ik willen veranderen? Wat bevalt me niet in dit systeem? Voor mij begon het met de oorlog. Ik was op mijn 15 e verzetsstrijdster, als koerier bij de Knokploeg in Amsterdam, en zag dat een vreemde mogendheid een heel volk in zijn macht had om zijn eigen doelen te bereiken. Daar ben ik gigantisch tegen in opstand gekomen. Waarom zullen anderen mensen mijn leven bepalen? Ik ben zelf iemand!”

Na de oorlog emigreerde Van der Maesen met een groep verzetsstrijders op uitnodiging van de regering naar Australië. Nederland na de bevrijding was een desillusie gebleken: “We dachten dat het beter zou worden. Eerlijker, mooier. Maar daar kwam niets van terecht. De bankiers, fout als maar kon, hadden meteen weer de beste baantjes te pakken.” Aan de andere kant van de wereld wachtte haar een volgende teleurstelling: “Ik dacht dat de Australische regering de verzetsstrijders met een halleluja zou onthalen, maar we kregen geen cent. Ik woonde in een kleihut, zonder water. Ik kon na een opleiding aan de slag in de verpleging met psychiatrisch patiënten en had eindelijk een beetje geld. En toen kreeg ik polio en lag ik een jaar in het ziekenhuis.”

Tegenslag na tegenslag. Wat deed u toen?
“Wat ik altijd doe: ik stippelde een route uit. Ik had het ene na het andere gigantische probleem, maar ik laat me niet uit het veld slaan. Ik heb toegang gekregen tot de universiteit. Geomorfologie, geologie, klimaatwetenschap en antropologie. Parttime. Waar je ook studeert, je moet het land en de geschiedenis kennen van de mensen die er wonen. Overdag gaf ik les op school.”

“Mijn thesis ging over het water dat middels een stortbui die eens per jaar, plotseling, via de heuvels in de Swan River bij Perth terecht kwam. Daardoor ontstonden serieuze overstromingen. Tijdens mijn onderzoek ontdekte ik dat er een heel sterke relatie bestaat tussen klimaat, milieu en mens. Ik bedoel: door de stand van de maan ontstond hoogtij, waardoor de afvoer van de rivier werd geblokkeerd. Maar het teveel aan water werd pas een probleem omdat er mensen bleven wonen, terwijl ze wisten van de kans op overstromingen. Human impact, dat heeft me altijd geïnteresseerd.”

Is het een gezonde relatie, tussen klimaat, milieu en de mens?
“Nou, er gaan dingen verkeerd. Het is zaak je af te vragen: wat zijn de feiten? Kunnen we die veranderen? Sommige dingen zijn zoals ze zijn: de heuvels, de rivier, de maan, de regen. Verandering is meestal slechts mogelijk aan de kant van de mens.”

Verandering ten goede?
“Vaak niet. We hebben het over klimaatverandering, maar zouden het meer over ontbossing moeten hebben. Er is nog slechts 1 procent van het oerbos over. En in het geval van de Swan River: daar bouwden mensen een dam, die het teveel aan water uit de heuvels tegenhield. Toen er meer en meer mensen in de buurt kwamen wonen, ontstond een nieuw probleem: een tekort aan water, vanwege de dam. Van de inheemse mensen in Australië leerde ik dat we ons moeten blijven afvragen: van wie is deze aarde? Van wie is het water, de bossen, de vogels? Mijn antwoord: van de mensen die er wonen. Niet van multinationals. Dáár ging het me om.”

Met de meiden van het Ladies College, waar Van der Maesen parttime aardrijkskundeles gaf, trok ze eropuit. “Ik heb het slim gecombineerd: de school lag precies aan de Swan River! Ik kon leerlingen uit hogere klassen mooi in de praktijk laten zien hoe je een wetenschappelijk experiment uitvoert. Zo kon ik data verzamelen. Van het Bureau of Meteorology kreeg ik instrumenten die de kinderen konden gebruiken om de hoogte van het water en de temperatuur van zwarte aarde en zand op te meten. We deden veldwerk en zijn gaan kamperen op een eilandje, waar de meiden dolfijnen, haaien en walvissen konden zien. Ja, we zijn op een flinke tocht geweest. Zo doe ik dat: ik zet anderen in op de juiste manier. Als je mensen wat laat zien, ontdekken ze zelf wel hoe het zit. Begeleiden dus!”

Waarom bent u niet in Australië gebleven?
“Ik was al bijna 50, maar mijn studie was niet compleet. Ik had bodemkunde nodig en dat kon je alleen in Utrecht studeren. Tijdens mijn doctoraal ging ik aan het werk in Noordwest-Ierland. De Ierse regering wilde weten of een natuurgebied met rust gelaten moest worden, of dat ze het moesten ontwikkelen tot een industriegebied. Ik stelde een rapport op waarin ik de ecologische waarde van het natuurgebied schetste en antwoord gaf op een heel belangrijke vraag: is het werkelijk beter als we dit gebied als long van Europa houden? Ik heb er zeker een jaar of drie aan gewerkt en mijn conclusie was: niet aankomen. Nu is het een beschermd natuurgebied.”

Hoe kwam u van de universiteit in de milieubeweging terecht?
“Mijn dochter kreeg een relatie met Jon Castle, oprichter van Greenpeace en kapitein van de Rainbow Warrior. Die zei tegen mij: ‘Met wat jij allemaal kan, what the bloody hell doe je dan nog bij de universiteit?’ Hij had gelijk. Ik kon met vervroegd pensioen en kwam in actie. Eerst bij Greenpeace, toen bij Friends of the Earth International, bij Milieudefensie én bij mijn eigen groep in Amstelveen. Zolang ik maar mijn eigen beslissingen kan maken en actie niet van bovenaf komt. Dat doen we samen, van onderaf. Want dat moet je weten: ik doe niks in mijn eentje. Ik denk steeds weer: wat kan ik betekenen voor de anderen die het werk doen? Wat draag ik bij met mijn expertise, met mijn opleiding? Bij Milieudefensie heben ze dat begrepen.”

Uw schoonzoon Paul zegt dat dat uw kracht is dat u precies ziet waar en op welke manier u verschil kunt maken.
“Hm, ik heb daarbij heel goede hulp gehad. Mensen als Job van den Assem en Laura van den Berg van Milieudefensie hebben fantastisch werk gedaan. Bovendien: het is een heel pakket aan eigenschappen die je moet bezitten om verschil te kunnen maken. Je moet lef hebben. Ik ben al die keren de bushbush ingegaan om onderzoek te doen naar de Karri- en Jarrah-bossen in Australië, met enkel een muskietennet om te kamperen. En je hebt doorzettingsvermogen nodig: het wordt een levenstaak. En, misschien wel het belangrijkst, je moet gigantische samenwerkingsverbanden willen aangaan. Ook als club sta je vaak voor een uitdaging waarvan je weet dat je dit niet in je eentje kunt. Wat dat betreft was de Hart voor Hout-campagne van Milieudefensie een turning point.”

Dat is al even geleden. Vertel eens?
“Dat was een actie in 1988, om illegale boomkap tegen te gaan. Met mijn kennis zag ik in tuincentra meteen waar het hout vandaan kwam: 90 procent van het hout dat uit Australië was geïmporteerd, was illegaal gekapt. Het behoud van de bossen is voor mij het allerbelangrijkst. Ja, de strijd tegen de vervuilers is nodig, maar ondertussen slopen we onze reserves! Ik deed onderzoek met hulp van de Universiteit Utrecht en coördineerde de samenwerking. Het doel was duidelijk, geen mediterraan hardhout meer importeren, maar iemand moest de route uitstippelen. Ik heb weer begeleid: Milieudefensie deed het samen met het Wereld Natuur Fonds en Novib, maar ook met Buitenlandse Zaken, Economische Zaken en Rijkswaterstaat.”

“Het was een groots moment, toen Rijkswaterstaat en de de Britse spoorwegen in 1995 lieten weten het hout niet meer te zullen kopen. Het ging om 6 miljoen dollar per jaar! En het FSC-keurmerk werd ingevoerd. Ja, dat is voor iemand die actievoert misschien wel het belangrijkst: je moet af en toe resultaat hebben.”

U noemde het eerder een levenstaak, de acties die u begeleidt. Wanneer is die taak volbracht?
“Niet. Ik kom nog steeds in opstand. Hier in de buurt leer ik de kinderen dat ze tegen hun ouders moeten zeggen dat het groen moet blijven staan. Geen tegels! Ik vraag zoals altijd: wat kunnen wij nou bijdragen? Want weet je: het is belangrijk dat iedereen begrijpt dat opgeven geen optie is. We zullen de machthebbers laten merken dat we het niet langer pikken, hoe klein onze groep ook is.”

Dan leent het Milieudefensie-icoon toch even een zin van Greenpeace. Maar wat voor een: “You cannot sink a rainbow!”