Bijna was de Zuid-Afrikaanse Jolynn Minnaar gezwicht voor de zoete woordjes van Shell. Fracken is een veilige techniek die al zestig jaar probleemloos wordt toegepast, susten zij. Schaliegas leek vooral kansen te bieden. In haar documentaire Unearthed ontdekt ze echter steeds meer en steeds serieuzere problemen. “Hoe geavanceerd fracken ook is, de bodem blijft onvoorspelbaar.”
“Dit is een periode waarin enorm belangrijke beslissingen worden genomen over onze toekomst, zowel in Zuid-Afrika en Nederland als in andere landen”, stelt de nog jonge, zelfbewuste regisseur Jolynn Minnaar op documentairefestival IDFA. “Ik wil mensen munitie geven om gasbedrijven te kunnen pareren als die een onjuiste voorstelling van zaken geven. En zorgen dat mensen gaan nadenken over welke energiestrategie het beste is voor hun gemeenschap.”
Door schaliegas in Unearthed van verschillende kanten te belichten wil ze een katalysator zijn, een springplank naar meer debat. Als onderdeel van de campagne tegen winning van schaliegas in Zuid-Afrika organiseert Milieudefensie 27 november t/m 2 december dan ook enkele vertoningen van de film met na afloop een Q&A en discussie (zie hier voor meer details).
Vooruitgang
Dat Unearthed voldoende voer voor discussie biedt, blijkt iedere screening weer. Een Q&A mondt meestal uit in geanimeerde gesprekken die gewoon doorgaan nadat zij ongemerkt de zaal is uitgeglipt. De rustige opbouw van haar eerste lange film leidt soms wel tot ongeduld bij gepassioneerde milieuactivisten, merkt ze. “Een probleem met milieufilms is dat bezoekers verwachten dat ze 90 minuten lang de anti-frackingboodschap horen.”
Minnaar besteedt het eerste half uur echter vooral aan een karakterschets van de Karoo, haar prachtige geboortegrond en de streek waar Shell begin 2015 hoopt te starten met proefboringen. We zien hoe enorm spaarzaam de liefdevol geportretteerde bewoners, vaak boeren, omgaan met het schaarse, voor hen zo kostbare water en hoe Shell met droge ogen beweert dat fracken grondwater niet vervuilt. Overtuigd door Shells argumenten en gezien de armoede en behoefte aan vooruitgang in haar land is Minnaar aanvankelijk enthousiast. “Best eng dat het daarbij bijna was gebleven.”
Gelukkig stuurde een bewoner uit Pennsylvania haar een uitgebreid dossier toe over alle ellende die de boorput naast zijn huis heeft veroorzaakt – daarvoor wil hij de bewoners van de Karoo behoeden. Minnaar besluit hem op te zoeken, maar eenmaal daar is hij opeens onbereikbaar voor commentaar. Afgekocht door het energiebedrijf, zoals zo vele anderen, zo ontdekken wij met haar.
Als een soort Erin Brockovich bezoekt ze verschillende getroffen gezinnen die geen regeling hebben getroffen of aangeboden gekregen. Onderweg zien we verlaten huizen, ontsieren de grote aantallen boorputten die bij schaliegas nodig zijn de omgeving en rijden colonnes vrachtwagens de immense hoeveelheden water die voor hydraulisch fracken nodig zijn af en aan. Het sterk vervuilde frackwater wordt niet altijd zorgvuldig verwerkt, en wordt bovendien voor altijd onttrokken uit onze watervoorraden.
Op sommige plekken waar Minnaar komt is de lucht verstikkend en misselijkmakend en is het grondwater sterk vervuild. Tegen sommige bewoners wordt beweerd dat het water veilig is, al komt het pikzwart uit de kraan. Enkelen lieten aanvullend onderzoek doen waarbij wel allerlei giftige stoffen werden gevonden. Mensen kampen met vreemde lichamelijke verschijnselen en ernstige ziektes als kanker.
Minnaar: “Ik kreeg zelf ook enorme hoofdpijnen en bloedneuzen van de chemicaliën. Alleen in mijn hotelkamer realiseerde ik me dat ik op plekken kwam waar nog geen journalist was geweest en dit verhaal veel groter was dan het YouTube-filmpje dat ik voor ogen had.”
Tijdbom
Anderhalf jaar lang interviewde ze medici, wetenschappers, politici en oud-werknemers die de verhalen van de omwonenden bevestigen. Ze probeert zo gedetailleerd mogelijk bloot te leggen wat er precies misgaat en hoe de gasindustrie daarmee wegkomt. Toch is het geen aanval op de industrie.
“Unearthed is duidelijk geen positieve pr, maar ik ben zonder vooringenomen standpunt op onderzoek uitgegaan en laat wetenschappers uit hun eigen wereld aan het woord. Ik wil de industrie juist aanmoedigen om een open en eerlijke discussie te voeren over de economische voor- en nadelen van schaliegas en over de alternatieven die we als samenleving hebben.”
Daarbij hoort ook eerlijkheid over wat er allemaal mis kan gaan. Wetenschappers die decennialang met de olie- en gasbedrijven hebben samengewerkt wijzen op de kleine tijdbommen die de grote aantallen boorputten eigenlijk zijn. Geschat wordt dat 1 op de 6 nu al lekt en dat 30 tot 50 procent dat ooit gaat doen. Als er ruimte tussen het cement en de boorpijp ontstaat, kunnen er zowel methaan (wat meer bijdraagt aan klimaatopwarming dan CO2) als frackvloeistoffen uit de bodem omhoogkomen.
“Dit is de achilleshiel van de schaliegasindustrie”, denkt Minnaar. “Het is ongelofelijk lastig om die verlaten boorputten te monitoren, wat overigens de verantwoordelijkheid is van de regering en de belastingbetaler. Zelfs bij de putten die in bedrijf zijn gebeurt het niet; dat is niet kostendekkend. Bij fracken zijn er namelijk enorm veel boorputten nodig die verspreid zijn over enorme gebieden. Bij oliewinning of mijnbouw is dat veel minder ingewikkeld.”
Onvoorspelbaar
Iets anders waar wetenschappers en ex-werknemers op wijzen is de onvoorspelbaarheid. Minaar: “Je weet nooit wat er precies ondergronds zal gebeuren. Geologisch verschillen de gebieden sterk, het grondwater zit op zeer verschillende dieptes en de verschillende samenstellingen van de grond bepalen weer hoe de pijpen en het cement worden beïnvloed.”
In Nederland stelt Kamp extra maatregelen voor om lekkage rond het cement te voorkomen. “Feit blijft dat je geologie niet kunt reguleren”, waarschuwt Minnaar. “Dus als de Nederlandse regering zegt dat ze de winning beter gaan reguleren, dan betekent dat niet dat er geen risico’s zijn. Je ontdekt pas na afloop of de boring goed is gegaan. En dan is het te laat.”
De situatie in haar eigen land is anders dan de Nederlandse, Zuid-Afrika staat als ontwikkelingsland sterk onder druk om fossiele brandstoffen uit de grond te halen. “Als fracking onze enige optie zou zijn om de armoede aan te pakken, dan zou deze film irrelevant zijn want dan zou je kunnen spreken van offers in dienst van het grotere belang. Maar we hebben andere opties. Als jong iemand geloof ik dat we de keuze hebben zelf onze energietoekomst vorm te geven.”
Zuid-Afrikaanse economen twijfelen volgens haar echter steeds meer of schaliegas wel zo rendabel is. “Schaliegasputten gaan maar drie of vier jaar mee. Er moet eerst een hele infrastructuur voor worden aangelegd en er moet enorm veel geld in worden gepompt. Idioot is dat de bedrijven er vaak heel weinig tot niets aan verdienen.”
Hernieuwbare energie
In de film eindigt ze met de opmerking dat de Karoo op een kruispunt staat. “Dat bedoel ik niet filosofisch, boeren staan op dit moment voor de keuze: kies ik voor schaliegas of voor hernieuwbare energie? En ik geef meteen toe dat ook daaraan nog veel te verbeteren valt, maar er moet in die energievorm zeker ook geïnvesteerd worden. Daarover moeten we nadenken: wat is ons plan voor de toekomst.”
Ze noemt een aantal essentiële vragen waarvoor ze staan: “Kies je voor water of geld, de samenleving of het bedrijfsleven, stilte of open informatie. Het is heel fascinerend. Op dit moment kunnen we nog kiezen op welke manier we ons land willen ontwikkelen en voor wie. Gaan we de opbrengsten privatiseren en de kosten socialiseren? Is dat in het belang van een nationale energiestrategie of is het een corporate businessplan? Dat is enorm belangrijk, want ik wil heel graag dat mijn land vooruitgaat.”
Recente reacties