Inheemse activisten strijden voor landrechten en behoud van cultuur

Activisten Kahina abayatara en Ikihie strijden voor landrechten en het behoud van hun inheemse cultuur op Dominica en in Suriname. “Jongeren die erover leren, worden vanzelfsprekend bosbeschermers.”

Tijdens het Global Land Forum in Colombia kwamen jonge landrechtenactivisten uit Zuid-Amerika en de Caraïben afgelopen juni samen om ervaringen uit te wisselen. Al snel bleek dat ze veel gemeen hadden. Ikihie uit Suriname en Kahina Abayatara, die op het Caribische eiland Dominica woont, maken zich zorgen over het vertrek van jongeren uit hun gemeenschappen. Daarom begonnen ze allebei een organisatie die jongeren weer verbindt met hun cultuur.

Twee namen, twee identiteiten

“Officieel is mijn naam Sharmaine Artist”, vertelt Ikihie. “In de stad noemen mensen mij nog zo. Maar ik prefereer Ikihie. Dat betekent vuur.” Ikihie is deels Lokono, een van de oudste inheemse volken in Suriname, en deels Kari’na, die ook wel Karaïben genoemd worden en historisch verwant zijn aan de oorspronkelijke bewoners van de Caribische eilanden. “Ik droomde dat de voorouders van mijn gemeenschap mij die naam gaven. Ik spreek hun taal niet, maar mijn oma heeft me uitgelegd wat het betekent.”

Kahina abayatara knikt instemmend. “Ik draag ook twee namen en daarmee twee identiteiten. Maureen Valmond is de professional in mij, wanneer ik aan het werk ben in het ziekenhuis. Het is de naam die ik gebruik als ik me diplomatiek moet opstellen en moet samenwerken met belanghebbenden om hun instemming te krijgen voor de projecten waar we met mijn organisatie aan werken. Het is de naam waar ik mee geregistreerd sta op Dominica, maar ook de naam van de kolonist.” Kahina abayatara betekent ‘scherpe punt’, vertelt ze. “Ik omarm die naam wanneer het tijd is om me moedig of zelfs gedurfd uit te spreken, om te zeggen waar het op staat. Deze naam is wie ik ben. Ik denk ook dat mijn gemeenschap, de Kalinago, wil dat ik deze naam draag, zodat ze iemand hebben die hun zorgen kan uiten en vertegenwoordigen.”

Strijd om landrechten en erkenning

De Kalinago is een van de oorspronkelijke bevolkingsgroepen van de Windward Islands (niet te verwarren met wat we in Nederland de Bovenwindse Eilanden van de Nederlandse Antillen noemen). Dominica is het meest noordelijke eiland en Trinidad en Tobago zijn de meest zuidelijke. Tegenwoordig wonen op Dominica en Saint Vincent het grootste aantal Kalinago, zo’n drieduizend mensen per eiland.  

Op Dominica ligt het autonome Kalinago-territorium. Sinds 1978 hebben de Kalinago daar collectieve landrechten, als enige inheemse gemeenschap in de Caraïben. Het territorium wordt daarom weleens gezien als de laatste plek met inheemse aanwezigheid in de hele regio. 

Bedreigde leefgebieden in Suriname

De landrechten van de Lokono worden daarentegen niet formeel erkend door de Surinaamse staat. “Het is het enige Zuid-Amerikaanse land dat geen landrechten toekent aan haar inheemse bevolking”, zegt Ikihie daarover. In totaal is slechts 3,7 procent van de Surinaamse bevolking inheems. Hun leefgebieden worden bedreigd door houtkap, illegale mijnbouw en grootschalige landbouw. Voedsel, water en geneeskrachtige planten worden steeds schaarser. Ook zijn de Lokono ondervertegenwoordigd in de politiek.

Maar er gloort hoop. De onlangs beëdigde Surinaamse president Jennifer Geerlings-Simons maakte op International Day of the World’s Indigenous Peoples bekend dat haar regering de ambitie heeft om de inheemse- en tribale volken in Suriname landrechten te geven. Geerlings-Simons wil hun leefgebieden beter in kaart brengen en economische activiteiten in de gebieden onderwerpen aan extra voorwaarden, zodat ze beter beschermd kunnen worden.

Wel rechten, geen grond

Ondanks de collectieve landrechten en de nationale erkenning van hun territorium, kampen de Kalinago met veel sociale-, economische- en ecologische problemen. De landrechten beschermen de gemeenschap tegen uitbuitingen van buitenaf, maar wat er met de grond gebeurt, wordt besloten door de Kalinago Council, het bestuur van het territorium. Bewoners hebben geen individuele landtitels en daardoor geen toegang tot grond voor landbouw, leningen of investeringen. Dat veroorzaakt ongelijkheid en houdt de lokale economie klein, wat wel eens zorgt voor spanningen binnen de gemeenschap. Veel Kalinago leven dan ook in armoede. Basisvoorzieningen zoals onderwijs en gezondheidszorg zijn aanwezig, maar vergeleken met elders op het eiland van mindere kwaliteit.

Hoe de klimaatcrisis de Kalinago raakt

Ook is Dominica erg kwetsbaar voor natuurgeweld door de escalerende klimaatcrisis. Zo raasde in 2017 de uitzonderlijk krachtige categorie 5-orkaan Maria over het eiland, en verwoestte alles in haar pad. Minstens 65 mensen kwamen er om het leven en het eiland liep een schade op van 931 miljoen dollar. “Het is niet eerlijk”, zegt Kahina abayatara. “Wij zijn niet degenen die deze klimaatchaos veroorzaken. We zijn maar een klein stipje op de kaart. Maar toen orkaan Maria ons eiland passeerde, werd alles op Dominica weggevaagd. We waren alles kwijt: onze huizen, oogsten, medicinale planten in het bos, de materialen die we gebruiken om manden te vlechten.”

Maar er was nog een gemis. “We raakten onze jongeren kwijt”, vertelt Kahina abayatara. “Er was niets meer voor hen in de gemeenschap: geen werk, geen kansen, geen vooruitzicht. Dit is het verlies van de klimaatcrisis dat niet in economische termen is uit te drukken. In de hoofdstad gaan zij op in de overwegend Afro-gemeenschappen en verliezen de band met hun inheemse achtergrond.”

Assimilatie als grootste bedreiging

Kahina abayatara’s organisatie Kopounoule Inc. heeft grondig onderzoek gedaan naar de relatie tussen de klimaatcrisis en het verlies van hun cultuur. De conclusie: “assimilatie in de dominante cultuur” is op dit moment de grootste bedreiging van de Kalinago. En die wordt aangewakkerd door de klimaatcrisis.

Ook onderzoekt de organisatie de impact van de klimaatcrisis op de gezondheid en het mentale welzijn van de jongeren in hun gemeenschap, met name die van de vrouwen. Ze organiseren allerlei activiteiten om de Kalinago-jongeren weer in contact te brengen met hun cultuur. “Samen met hen gaan we terug naar het planten van bomen en bekommeren ons weer om het bos”, vertelt Kahina abayatara. “We leren onze omgeving te respecteren, net als onze gebruiken; het vlechten van manden, onze medicinale kruiden en traditionele gerechten. Jongeren zouden tenminste de optie en bovendien het recht moeten hebben om deel uit te blijven maken van hun gemeenschap.”

“Onze connectie met het land is ons kostbaarste bezit”

Om een gevoel van trots en een diepere band met hun achtergrond te kweken, worden de jongeren door middel van een mentorschapprogramma gekoppeld aan de oude meesters van hun gemeenschap. Zo worden hun kunsten overgedragen aan de volgende generatie. “Eerst overleefden wij kolonialisme, toen natuurrampen zoals orkaan Maria. Het zou klimaatrechtvaardig zijn als onze jongeren de kans krijgen om hun cultuur te behouden.”

Spirituele band met het land

“Wanneer je opgroeit in een inheemse gemeenschap, heb je niet veel keuzes”, beaamt Ikihie. Veel jongeren kiezen er daarom voor te vertrekken. “Alleen wanneer je je heel sterk verbonden voelt met je inheemse identiteit, keer je misschien ooit eens terug. Ik kom uit een spirituele familie. De spirituele band die wij hebben met het land, de connectie die wij voelen, is ons kostbaarste bezit. Onze jongeren verliezen die verbinding uit het oog.”

Met KHOSE (Key Holders Of Sustainable Environment), de organisatie die Ikihie samen met jongeren uit haar gemeenschap oprichtte, wil ze inheemse jongeren in Suriname opnieuw kennis laten maken met hun culturele identiteit en de kennis van hun voorouders. “Daarmee redden we niet alleen hun cultuur,” zegt ze, “maar stomen we de jongeren ook klaar om voorvechters van klimaatrechtvaardigheid te worden. Jongeren die leren over onze oude normen, waarden, gebruiken en verhalen, worden vanzelfsprekend bosbeschermers. We proberen hen waardering en liefde te laten voelen voor wie ze zijn en waar ze vandaan komen. Dan zijn ze ook bereid om op te komen en te strijden voor hun oorspronkelijke leefgebied.”

Ook KHOSE koppelt de jongeren aan ouderen in hun gemeenschap: via storytelling-workshops richten ze zich samen op de herontdekking van identiteit en leiderschap. De organisatie traint de jongeren in het kennen van hun rechten, besluitvorming en hoe ze voor zichzelf en hun gemeenschap kunnen opkomen. Daarnaast probeert KHOSE de liefde voor traditionele gebruiken bij hen aan te wakkeren. Ze maken samen sieraden en tassen, of bereiden geneesmiddelen, gemaakt met producten uit het bos. Ze stimuleren daarmee ook ondernemerschap onder de jongeren, die de producten kunnen verkopen op de markt of aan toeristen. Ook organiseerde KHOSE onlangs Miss Inheems Suriname, waar jonge vrouwen hun leiderschapspotentieel konden ontwikkelen. En tijdens de Inheemse Spelen kwamen jongeren bij elkaar in sport en spel.

Succesvolle samenwerking, maar met blinde vlekken

In recente jaren wordt er door ngo’s en donoren steeds vaker samengewerkt met inheemse gemeenschappen. Er wordt geld beschikbaar gesteld voor hun natuurbeschermingsprojecten, omdat bij ngo’s het besef is ingedaald dat zij de ‘beste en meest kosteneffectieve natuurbeschermers’ zijn en daarmee bijdragen aan klimaatdoelstellingen. Want: ook al bestaat slechts 6 procent van de wereldbevolking uit inheemse mensen, ze beheren samen ongeveer een kwart van de natuurgebieden op aarde, die uitzonderlijk rijk zijn aan soorten en ecosystemen. De onderzoeken liegen er niet om: projecten in samenwerking met inheemse gemeenschappen zijn uitzonderlijk succesvol. Maar daar zit een keerzijde aan: wordt er wel rekening gehouden met hun ándere problemen, zoals hun gemarginaliseerde positie en het verlies van hun cultuur? 

“Wat heb je aan klimaatrechtvaardigheid als mensen honger hebben?”

Kahina abayatara wil mensen die voor grote, internationale klimaatorganisaties werken advies meegeven. “Weinig mensen praten over de verantwoordelijkheid die de internationale gemeenschap heeft gelegd op inheemse mensen om de natuur en het klimaat te redden. Jullie verwachten dat wij wonderen verrichten. Dat is een zware last. Eerst koloniseerden jullie ons en nu krijgen we het allerkleinste sneetje brood (weinig financiële middelen – red.) om een probleem op te lossen dat wij niet hebben veroorzaakt, maar waar wij wel het hardst door worden getroffen!” 

Klimaatrechtvaardigheid begint bij basisbehoeften

Ook de projecten van KHOSE en Kopounoule Inc. worden gefinancierd door een ngo: Oxfam Novib. De organisaties van de vrouwen beslissen echter zelf waar het geld voor gebruikt wordt. “We moeten ons niet blind staren op het aanpakken van klimaatverandering”, zegt Kahina abayatara. “Wereldwijd zullen inheemse mensen zonder avondmaal naar bed gaan. Wat heb je aan klimaatrechtvaardigheid als mensen honger hebben? Met onze culturele activiteiten geven we jongeren niet alleen hun identiteit terug, maar ook economische kansen. En met hernieuwde interesse in hun cultuur zullen ze onvermijdelijk bijdragen aan klimaatactie.”

Jimmy Kegel werkt als campaigner klimaatrechtvaardigheid bij Oxfam Noviben was in die hoedanigheid aanwezig bij het Global Land Forum. Dit artikelschreef hij op persoonlijke titel.