IDFA-tips: vijf prachtige klimaatdocu’s

Al jaren zijn tijdens het International Documentary Festival Amsterdam (IDFA) films die aandacht vragen voor het feit dat de mensheid de planetaire of sociale grenzen overschrijdt te zien. Dit jaar (8 tot en met 19 november) staan de kleine verhalen centraal. Recensent Wendy Koops zet vijf tips op een rijtje.

In de IDFA-documentaires van voorgaande jaren ging het vaak om grotere verhalen die systeemfouten willen blootleggen, of iedereen oproepen om in actie te komen, voor het te laat is. Dit jaar zijn er juist opvallend veel kleine, persoonlijke films met een universele boodschap. Daarin noemen gewone mensen klimaatverandering en het verlies van biodiversiteit als iets wat hun leven nu of in de toekomst zal veranderen. De makers observeren.

Against the Tide

De Koli in Mumbai vissen al generatieslang met netten in ondiep water. Maar leven in evenwicht met de natuur is nauwelijks nog op te brengen als anderen met verwoestende methodes de zee leegvissen. De jonge vader Rakesh blijft trouw aan de traditionele, kleinschalige vismethoden. Maar zijn goede vriend Ganesh, die in Schotland heeft gestudeerd, pakt het grootschaliger aan. Hij vist in diepe wateren met een groot schip en meer personeel. De laatste tijd dekt de vangst de kosten echter niet meer, ook vangt Rakesh soms meer plastic dan vis.

De vriendschap komt onder druk te staan als Ganesh overweegt om, zoals veel anderen, ’s nachts te gaan vissen met ledlicht. Dat is verboden omdat het een negatieve impact heeft op de visstand. Maar ja, verderop stikt het van de Chinese schepen die zich ook niet aan de regels houden. De verleiding om mee te gaan met het kortetermijndenken is enorm groot. Maar is het loslaten van je wortels en principes vooruitgang? Niet volgens Rakesh. Hun worsteling om te overleven wordt in Against the Tide van dichtbij gevolgd, net als hun privéleven. Zo krijgen ze allebei een kindje. Volgens de Koli-tradities wordt het welkom geheten met de woorden “Moeder Zee bescherm uw zoon”. Maar het is onwaarschijnlijk dat deze kinderen de traditie van de Koli-vissers zullen voortzetten

As the Tide Comes In

Het kleine Deense Waddeneiland Mandø is van een immense schoonheid en de 27 bewoners zijn fascinerend. As the Tide Comes In is een ontdekkingsreis langs allerlei bijzondere fenomenen op het kleine eiland. Die roepen verwondering, vertedering en ontroering op, en zeker ook ontzag en onbehagen. Als het vloed is, overstroomt de weg tussen het eiland en het vasteland. Het kan zomaar gebeuren dat er bij eb vissen op de weg zijn achtergebleven. De vrijgezelle boer Gregers neemt ze mee en even later staat zijn moeder ze te bakken. Net als veel andere scènes, is zijn zoektocht naar een vrouw licht absurdistisch en grappig.

De eilandbewoners zijn gewend te leven met het gevaar van de zee. Ze zijn altijd alert en houden de weersvoorspellingen nauwlettend in de gaten. Bij volle maan is de onrust nog groter. In een ver verleden is het volledige dorp al eens weggevaagd. Dat de kans op nog zo’n catastrofe door het stijgende water en het extremere noodweer vrij groot is geworden, wil er bij Gregers niet in. Als de ramen in hun sponningen trillen en de televisie waarschuwt voor een orkaan, stelt zijn moeder zijn zieke en zeer bezorgde vader gerust: het is maar een beetje wind. Even later zegt Gregers hetzelfde tegen zijn hond. Samen kijken ze, volledig overgeleverd aan de elementen, naar een werkelijk fenomenaal onweer op zee. Een ongelofelijk prachtige film over een minisamenleving die zal ophouden te bestaan.

Gerlach

Onder de rook van Amstelveen en Schiphol houdt Gerlach, de laatste akkerbouwer van de omgeving, dapper stand. Op zijn erf lijkt de tijd nauwelijks vat te hebben. Alles lijkt er even simpel en gemoedelijk. Zijn eenvoudige keuken is een geliefd toevluchtsoord voor vrienden. Even rust van de maar voortdenderende wereld. Samen met zijn beste vriend Rinus houdt hij de akkers vrij van onkruid, gewoon met een schoffel. Je snapt: geen dure technologie en machines, dus de kosten zijn laag, en de groenten worden aan huis verkocht.

In de 60 jaar dat hij boert, heeft hij een Shell-tankstation, een McDonalds, snelwegen en distributiecentra als buren gekregen. Steeds zijn er stukjes van zijn land afgesnoept. Nu weet hij met de hulp van zijn broers de partijen die op het nog overgebleven land azen af te weren. Maar hoe lang nog, is de vraag. En: hoe Gerlach zich ook verzet tegen de veranderende wereld, tegen een veranderend klimaat kan hij weinig doen. Ja, een ander gewas inzaaien en hopen dat het aanslaat. Ook hier kijken we naar iets wat in deze vorm waarschijnlijk niet kan voortbestaan. Gerlach is vanaf 14 december ook in de Nederlandse bioscopen te zien.

Songs of Earth

Regisseur Margreth Olin is opgegroeid op een belachelijk mooie plek: de Noorse vallei Oldedalen. Ze heeft het geluk dat haar bejaarde ouders een diepe liefde hebben voor zowel elkaar als voor de natuur. Olin gelooft dat je beschermt waar je van houdt en hoopt dat de kijker door haar film opnieuw verbinding maakt met die natuur. In Songs of Earth, de Noorse inzending voor de Oscars, loopt ze een jaar lang met haar vader door het dal, over de bergen en over de enorme gletsjer die aan het dal grenst. Uit de verhalen van haar ouders blijkt dat de geschiedenis van de bewoners nauw verbonden is met dat bijzondere oord. Haar moeder zegt dat het terugtrekken van gletsjer haar vreselijk verdrietig maakt. De klimaatcrisis blijft verder onbesproken.

De focus van de film ligt op de vader, die het gebied op zijn duimpje kent. Hij is enorm geaard en berust in zijn lot, wat op de een of andere manier louterend werkt. Dat komt ook door de bijzondere montage en manier van filmen. Soms rijmen de vormen en lijnen in de natuur met details van het lichaam van de vader. Soms glijdt de drone over het landschap terwijl de toch al oude man (84) door de per seizoen totaal verschillende natuur wandelt. In de enorm weidse panorama’s is hij een nietig stipje. Soms, als hij stilstaat en het uitzicht aanschouwt, lijkt het alsof hij uit een schilderij van de romantische schilder Caspar David Friedrich is gestapt. Echt prachtig. Songs of Earth draait naar verwachting vanaf 21 maart in de Nederlandse bioscopen.

The Last

Geheel toevallig spelen in veel van de hier beschreven klimaatfilms mannen en mannenvriendschappen een grote rol. Dat geldt ook voor The Last. Hierin is de Paraguayaanse regisseur Sebastián Peña Escobar met zijn oom, ornitholoog Jota, en diens vriend, de Duitse entomoloog Ulf, onderweg naar Gran Chaco. Elk jaar woeden er bosbranden in dit omvangrijke Paraguayaanse natuurgebied. Onderweg zien ze overal schade van al dan niet aangestoken branden, maar ook van boskap en veeteelt.

Voortdurend wijzen ze flora en fauna aan, ze weten hoe alles in elkaar grijpt. Soms lijken de vrienden net een oud echtpaar dat elkaars zinnen afmaakt. De twee hippies houden van een borrel en een stickie. Hun ongezouten maatschappijkritiek is grappig en vaak raak. Of het nou kapitalisme of communisme is, geen van beiden gaat voor minder consumptie of groei. Ze filosoferen over het uitsterven van soorten, de klimaatcrisis en het onvermogen van de mensheid om zich op tijd aan te passen.