“Als je doet wat je deed, krijg je wat je kreeg”

De teleurstelling was groot, na de uitspraak in het hoger beroep tegen Shell. Toch zijn er aanknopingspunten waarmee Milieudefensie en andere organisaties de juridische strijd verder kunnen voeren. In Nederland en daarbuiten.

Hij had graag de vlag uitgehangen, dinsdagochtend 12 november. Het liep anders. Even na 9 uur in de ochtend stond Donald Pols op de trappen van het gerechtshof in Den Haag de zich daar verzamelde pers te woord. De klinkende overwinning van Milieudefensie op Shell van 3 jaar geleden was in hoger beroep niet overeind gebleven. Waar de rechter in eerste instantie meeging met de eis van Milieudefensie – Shell moet haar CO2-uitstoot reduceren met 45 procent in 2030 – deed de rechtbank in het hoger beroep deze uitspraak teniet.

“Het was een schok, die moesten we eerst incasseren”, vertelt Donald de week na de uitspraak. “Na de persconferentie vlogen mijn kinderen me meteen om de hals. Normaal gesproken is het natuurlijk andersom, maar nu was ik degene die werd getroost omdat z’n wereld uit elkaar viel. Toen we daarna met het team beter gingen kijken, werd al snel duidelijk dat we met deze uitspraak op een aantal cruciale punten wel degelijk vooruitgang hebben geboekt. Maar mijn eerste reactie stond in het teken van verlies. Ik moest echt even wat wegslikken.”

Hij had niet anders gekund. “Dit is meer dan mijn werk, dit is wie ik ben. En het is een feit dat we onze eis niet toegewezen hebben gekregen. Dus ja, dat is verlies. Maar maatschappelijke en juridische verandering is meer dan een uitspraak, het gaat ook om de onderbouwing die weer door andere rechters gebruikt kan worden bij een volgende uitspraak. Zo werkt het recht. De rechter heeft gezegd dat zij Shell geen concreet reductiedoel kan opleggen, omdat er onvoldoende consensus is binnen de wetenschap wat dat doel zou moeten zijn. Maar op inhoud hebben we bijna alles gewonnen.”

Vernieuwing

Het rijtje punten dat de rechter wel heeft toegekend, is i­nmiddels in vele discussiestukken en analyses voorbijgekomen. Shell draagt bij aan gevaarlijke klimaatverandering en moet haar ­uitstoot beperken. Bescherming tegen klimaatverandering is een mensenrecht en ook een bedrijf als Shell moet dat eerbiedigen. “Het viel me op hoe snel de academische wereld, in Nederland en internationaal, tot de consensus kwam dat dit een Pyrrusoverwinning is voor Shell. Shell zelf was ook niet echt in een juichstemming. Het is nu ondubbelzinnig vastgesteld dat zij een verplichting hebben om te reduceren, zij snappen ook wel dat dat niet in hun voordeel is.”

“Voor alle innovaties geldt dat je risico’s neemt”

En hoewel het niet onder de aanklacht viel: het aanboren van nieuwe olie- en gasvelden staat naar alle waarschijnlijkheid op gespannen voet met het k­­limaatakkoord van Parijs. “Die zorgplicht, Shells individuele verantwoordelijkheid: die is nog nooit eerder juridisch vastgesteld. Dat is echt vooruitgang. En dat is de kracht van Milieudefensie en haar medewerkers. We staan vooraan als het gaat om juridische vernieuwing. En voor alle innovaties geldt dat je risico’s neemt. Dat vergt weerbaarheid van de mensen die eraan werken. Om het in goed Nederlands te zeggen: als je doet wat je deed, krijg je wat je kreeg. Dan komt er nooit verandering.”

Genadeloze optimist

Frank Petersen van de Waddenvereniging, een van de mede-eisers, keek op 12 november samen met een grote groep Milieudefensie-medewerkers naar de livestream in Pakhuis de Zwijger in Amsterdam. “Het vonnis klonk bijna als een lijstje huiswerk. We moeten dus nog uitwerken hoe het reductiedoel van een individueel bedrijf vastgesteld moet worden. Oké, dan gaan we dat toch doen? Ik ben een genadeloze optimist. Op morele gronden was de uitspraak een game changer. Ik vind het echt verbazend dat het Hof daadwerkelijk vindt dat er een verplichting op Shell rust. De advocaten van Shell waren er heel fel op dat dat zou worden afgewezen.”

Daarmee is een van de krachtigste argumenten van de fossiele industrie onderuitgehaald, vindt ook Donald. “Weet je nog, dat Ben van Beurden (voormalig ceo van Shell – red.) zei: ‘We pompen wat we kunnen zolang er vraag naar is’? Bedrijven hebben altijd gezegd: wij zijn neutraal, het is de consument die de kraan opendraait. En voor regelgeving moet je bij de overheid zijn. Dat noemen ze het drug dealers’ defence. Het mannetje op de hoek dat pakketjes wit poeder verkoopt en zegt: ‘Ik weet toch niet wat mensen daarmee doen. Je kunt mij er niet verantwoordelijk voor houden als iemand het in zijn neus stopt.’ In sommige gevallen herkennen we die truc blijkbaar wel, bij wapenhandel bijvoorbeeld. Wapens worden niet vrijelijk verkocht omdat we snappen dat je daar eigenlijk maar één ding mee kunt doen, namelijk andere mensen neerschieten. Hetzelfde geldt voor fossiele energie. Ook daar kun je eigenlijk maar één ding mee doen: haar verbranden. En dus stoot je CO2 uit. Nu heeft de rechter vastgesteld dat de verantwoordelijkheid daarvoor bij iederéén ligt. Bij de overheid en de consument, maar ook bij bedrijven.”

De stoel van de politiek

Shell is niet de enige die vindt dat je voor regelgeving bij de overheid moet zijn. Ook Holcim, een Zwitsers cementbedrijf dat is aangeklaagd door bewoners van het Indonesische eiland Pari, vindt dat de rechter ‘niet op de stoel van de politiek moet gaat zitten’. “De rechtbank heeft bevestigd dat grote, vervuilende bedrijven als Shell wettelijke verplichtingen hebben die voortvloeien uit mensenrechtenverdragen én dat het binnen de competentie van de civiele rechter ligt om daarover uitspraken over te doen”, zegt Agus Dwi Hastutik. Zij werkt bij WALHI, de Indonesische zusterorganisatie van het Friends of the Earth-netwerk waar ook Milieudefensie deel van uitmaakt. “Net als Shell gebruikt Holcim het argument dat dergelijke besluiten op een politiek niveau genomen moeten worden en dat de rechtbank hier geen rol te spelen heeft. Dat het Nederlandse Hof dat argument van tafel heeft geveegd, is goed nieuws voor onze zaak tegen Holcim.”

“We hebben nog een lange weg te gaan”

 

 

WALHI ondersteunt de groep van vier Pari-bewoners die eisen dat Holcim zijn CO2-uitstoot vermindert, een financiële bijdrage betaalt aan adaptatiemaatregelen zoals waterkering, en compensatie voor de klimaatschade die zij aan den lijve ondervinden. “De mensen op Pari worden geconfronteerd met overstromingen, zeespiegelstijging en opwarmend zeewater. Al 11 procent van het eiland is door de zee opgeslokt. Huizen raken beschadigd, zoet water wordt steeds schaarser en duurder, inkomsten lopen terug omdat er minder vis wordt gevangen, toeristen blijven weg.”

Vertragingstactieken

De eisers zijn inmiddels verzekerd van j­­uridische ondersteuning. Holcim probeerde dat nog te voorkomen, maar de rechtbank verwierp Holcims argument dat er veel meer bedrijven zijn die op dezelfde gronden kunnen worden aangeklaagd. De eisers hebben het recht om te kiezen wie zij willen aanklagen, zo besloot de rechtbank. “Natuurlijk erkennen wij dat er nog veel meer grote vervuilers zijn, Holcim is er maar eentje. We hebben nog een lange weg te gaan”, verzucht Agus. “Op dit moment vecht Holcim de zaak aan op administratieve gronden. Pas als de eisers ontvankelijk worden verklaard, kunnen we inhoudelijk ingaan op de zaak. Holcim probeert zoveel mogelijk vertragingstactieken toe te passen.”

“Zonder fossiele subsidies zijn die bedrijven failliet”

De fossiele, vervuilende bedrijven doen op dit moment alles dat in hun macht ligt om alles bij het oude te laten, zegt Donald. “Innovatie is de grootste angst van de fossiele industrie. Wist je dat het fossiele businessmodel bestaat bij gratie van de subsidie die ze krijgen? Economievakblad ESB heeft recent berekend dat de fossiele subsidies in de olie-industrie, metaalsector en chemie in 2021 groter waren dan de gemiddelde winst. Dat betekent dat ze zonder die 40 miljard per jaar failliet zouden zijn. Zij hebben die industrie de afgelopen 150 jaar opgebouwd en hebben alle belang bij de status quo, dat iedereen in de samenleving zich houdt aan wat ‘normaal’ is. Als wij van bedrijven eisen dat ze zich aan het akkoord van Parijs houden, is de eerste reactie altijd: maar wij hebben dat niet getekend. Daarmee zeggen ze eigenlijk dat die regels voor iedereen gelden, behalve voor henzelf. Het is alsof je een boete krijgt voor te hard rijden en dan tegen de rechter zegt: maar ik heb nooit ingestemd met een wet die bepaalt hoe hard ik mag rijden. En dat is feitelijk waar. Maar algemene regels gelden voor iedereen. Nu is door de rechter vastgelegd dat iedereen op een gelijke manier gehouden is aan maatschappelijke afspraken, zonder uitzonderingen.”

Op naar de volgende

Of Milieudefensie in cassatie gaat, is nog niet besloten. Donald: “Je moet overwegen: valt er meer te winnen of meer te verliezen. Willen we het risico lopen om kwijt te raken wat we nu hebben gewonnen? Cassatie is procedureel, maar beide partijen zullen proberen om zoveel mogelijk feiten onderdeel te maken van de procedure. Dat is een juridisch spel, daar kan de rechter dan in meegaan of niet.”

Die andere rechtszaak, tegen ING, gaat sowieso wél door, Dat was al snel na de uitspraak duidelijk. “Als we ervan overtuigd waren dat de juridische weg nu afgesloten is, dan hielden we er ook mee op. Het kost verdomd veel geld, wat we ook op een andere manier zouden kunnen inzetten. Maar we kiezen ervoor om wel door te zetten. Die energie is er ook, veel enthousiaste mensen melden zich nu aan, worden lid of verhogen hun bijdrage. Bovendien geldt de individuele verantwoordelijkheid voor bedrijven, en de verplichting om te ­reduceren, nu ook voor ING. En in hun geval misschien nog wel het lastigste: de rechter heeft gezegd dat nieuwe fossiele projecten haaks staan op de zorgplicht die voortvloeit uit het klimaatakkoord van Parijs. ING financiert heel veel nieuwe velden, meer nog dan toen dat akkoord werd getekend.”

Nieuwe velden

Bij het ontwikkelen van nieuwe velden is Shell erg actief in bijvoorbeeld Argentinië. In Vaca Muerta, een gebied zo groot als België, bevindt zich naar schatting de op twee na grootste schaliegasvoorraad ter wereld. “Shell is hier betrokken bij frackingprojecten. Ook wil het de infrastructuur voor de export van fossiele brandstoffen uitbreiden met de bouw van een oliehaven en een LNG-fabriek. Daarnaast houdt Shell zich bezig met de exploratie van offshore oliewinning in de diepzee”, zegt Víctor Quilaqueo, onderzoeker bij Observatorio Petrolero Sur (OPSur). De Argentijnse organisatie verzet zich al sinds 2008 tegen de fossiele industrie. “In delen van het Vaca Muerta-megaproject meldt Shell een toename in de winning van ruwe olie variërend van 45 tot 60 procent. Shell werkt samen met oliemaatschappijen als YPF en Equinor, niets wijst er momenteel op dat zij zich willen terugtrekken.” Volgens inheemse gemeenschappen en lokale groepen en organisaties is Shell verantwoordelijk voor lekkages, ongelukken en mensenrechtenschendingen, zegt Víctor. “Shell is een strategische speler in de intensivering van fracking. En de gevolgen daarvan alleen al zijn enorm. Het is van groot belang dat wij ons blijven inzetten om deze opmars een halt toe te roepen.” Het tegenhouden van ‘alleen’ de nieuwe projecten zou dus al van grote betekenis zijn.

Waddenzee

Plannen om nieuwe gasbronnen aan te boren zijn er ook voor Nederlands gebied. De Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM), waarvan Shell mede-eigenaar is, wil een gasveld onder de Wadden gaan exploiteren. Minister Hermans van Klimaat en Groene Groei moet voor het einde van het jaar besluiten of zij hiervoor een vergunning verleent of niet. “Het leek bijna alsof de rechter het een beetje jammer leek te vinden dat die nieuwe velden geen deel uitmaakten van de rechtszaak”, zegt Frank. “Maar door deze uitspraak wordt de minister wel geholpen bij het nemen van een besluit. Er rust een verplichting op ons om CO2 reductie te regelen. Gewoon niet aan een nieuw veld beginnen is dan toch een no-brainer? Zoals de Belastingdienst zou zeggen: leuker kunnen we het niet maken, wel makkelijker.”

“Leuker kunnen we het niet maken, wel makkelijker”

Maar ook als de minister de vergunning wél verleent, is de strijd allerminst gestreden. “Dan gaan we tegen dat besluit in beroep, en daarbij geeft deze uitspraak ons een steviger basis. Nu kan NAM niet meer zeggen dat er op hen geen plicht rust, dat maakt een groot verschil. Ondertussen heeft de Provincie Friesland al van tevoren aangekondigd dat zij dan ook in beroep gaat, dat is echt ongehoord. Ook gemeentes en het waterschap sluiten zich aan, het Staatstoezicht op de Mijnen heeft een negatief advies afgegeven. Er is een enorm brede oproep vanuit de Friese politiek aan de minister gedaan om van de vergunning af te zien, door alle lokale en regionale partijen, van BBB tot SP. Er gebeuren allemaal dingen die nog nooit eerder gebeurd zijn!”