Moeten we nog wel tegen gentech strijden?

De anti-gentechbeweging bedient zich soms van pseudowetenschappelijke argumenten. Toch hebben de grote milieuorganisaties redenen om hun afwijzende standpunt ten opzichte van gentech niet bij te stellen. Wie heeft het gelijk aan zijn kant? Een zoektocht naar de effectiefste strategie tegen de grote problemen in de landbouw.

De groep milieuactivisten die gentechvoedsel niet langer verwerpt en soms zelfs omarmt, is groeiende. De bekende Britse milieuactivist Mark Lynas, ooit nog betrokken bij het vernielen van gentechproefvelden, maakte publiekelijk een draai. Oud-Greenpeace-directeur Stephen Tindale en Greenpeace-grondlegger Patrick Moore roepen die milieuorganisatie op het verzet tegen gentech te staken. In Nederland is het nog vrij stil, maar in België deed Stijn Bruers vorig jaar flink stof opwaaien met zijn blog ‘Waarom de milieubeweging het ggo-dossier mag loslaten‘.

Pseudowetenschap

Bruers is in het dagelijks leven projectleider ecologische voetafdruk bij de organisatie Ecolife, als vrijwilliger is hij actief bij activistische milieuorganisaties als Greenpeace en Sea Shepherd. In zijn ruim vijfduizend woorden tellende blog bindt hij de strijd aan met alle vooroordelen die er over gentech bestaan. Vooroordelen op basis waarvan hij zelf altijd tegen gentech was. Maar er schuilt een hoge mate van pseudowetenschap in de argumenten die er in de anti-gentech-beweging rondgaan, merkte Bruers.

“Men doet alsof er wetenschappelijke consensus zou bestaan dat ggo-gewassen gevaarlijk zijn”, zegt Bruers. “Terwijl er eerder consensus is dat ggo-gewassen even veilig zijn als elk gangbaar gewas. Daar liggen honderden onderzoeken aan ten grondslag. Tegenstanders verwijzen steeds naar dezelfde twee onderzoeken met ratten en varkens waaruit zou blijken dat ggo-voedsel ongezond is, maar die zijn door collega-wetenschappers als onbetrouwbaar bestempeld. Het artikel over het rattenexperiment is zelfs teruggetrokken door het wetenschappelijke tijdschrift waarin het gepubliceerd was, omdat het geen betrouwbaar onderzoek bleek.”

Na uitgebreide studie van wetenschappelijke literatuur komt Bruers verder tot de conclusie dat ook de meeste argumenten over bijvoorbeeld een gestegen pesticidegebruik niet kloppen, of niet direct aan het gebruik van gentech te koppelen zijn. Ook wijst hij, zoals het een projectleider voetafdruk betaamt, op het efficiëntere landgebruik bij gentechgewassen. Het milieu kan er dus ook bij winnen.

Zijn er dan helemaal geen problemen rond gentech? Jazeker wel: neem de monoculturen en dure patenten. Maar dat zijn volgens Bruers geen goede redenen om tegen gentech per se te zijn. Milieuorganisaties zouden specifiek tegen die monoculturen en patenten moeten strijden, zegt hij daarom, maar niet per definitie tegen gentechgewassen. In Vlaanderen kreeg Bruers een prijs voor zijn actie, vanwege de gedegen manier waarop hij de pseudowetenschappelijke argumenten tegen gentech doorprikt. Binnen de milieubeweging kreeg hij de handen echter niet op elkaar.

March against myths

De volgens Bruers pseudowetenschappelijke argumenten – de mythen rond gentech – worden vooral verkondigd door de organisatie achter de March against Monsanto (MAM). De Nederlandse Tom van den Hove kon het als bijna-afgestudeerd biologiestudent aan Wageningen Universiteit niet meer aanzien en besloot een initiatief uit Amerika ook in ons land een plaats te geven: de March Against Myth About Modification (MAMyth). “March against Monsanto probeert mensen bang te maken met horrorverhalen”, zegt Van den Hove. “Bijvoorbeeld dat je kanker krijgt van genetisch gemodificeerd voedsel, en dat boeren massaal zelfmoord pleegden nadat ze voor Monsanto hadden gekozen. Maar die verhalen zijn nergens op gebaseerd. En MAM maakt een valse scheiding tussen ggo en biologisch: alsof ggo altijd ongezond en biologisch altijd gezond is. Ook doen ze alsof patenten op voedselplanten alleen iets zijn voor ggo-gewassen, maar die bestaan ook voor andere gewassen.”

Op de eerste March against Monsanto waar hij met enkele andere tegendemonstranten aanwezig was, merkte Van den Hove dat de meeste MAM-deelnemers veel genuanceerder zijn dan de organisatie achter de mars. “Sommigen protesteerden alleen tegen TTIP, anderen maakten zich vooral zorgen om patentering, en hadden het idee dat er geen andere plek was om zich te laten horen.” De strijd met de MAM-organisatie heeft hij inmiddels een beetje opgegeven. “Ze gaan niet meer in discussie. We zitten nu in de situatie dat beide partijen steeds dezelfde argumenten herhalen.” Daarom richt hij zijn pijlen nu op GroenLinks. “Ik ben op zich een GroenLinks-stemmer, maar ben het niet eens met wat in hun verkiezingsprogramma over ggo’s staat. Ik wil hier binnen de partij aandacht voor blijven vragen.”

Veiligheidscontroles

Desalniettemin lijken de grote milieuorganisaties niet van plan hun standpunt over gentech bij te stellen. Omdat, zegt Greenpeace campagneleider Herman van Bekkem, er wel degelijk goede redenen zijn om tegen gentechgewassen te zijn. “We zijn niet tegen de techniek op zich”, verduidelijkt hij. “Fundamenteel onderzoek in kassen is prima. Maar als ggo-gewassen worden geïntroduceerd in de landbouw, is het een ander verhaal. Ons grootste bezwaar is dat je niet weet welke langetermijnrisico’s eraan zitten. Als je een ggo in het milieu brengt, kun je te maken krijgen met ongecontroleerde gentechverspreiding. Dat blijkt ook in de praktijk. Uiteindelijk kan daardoor het oorspronkelijke gewas helemaal verdwijnen, terwijl we onvoldoende weten over de gezondheidsrisico’s van de gentechvariant. Wij gaan uit van het voorzorgsprincipe: als je de gevolgen op lange termijn niet kent, kun je beter afzien van introductie van dat soort gewassen in het veld.”

Deze voorzichtige houding komt Greenpeace vaak op kritiek te staan, omdat ze vooruitgang in de voedselvoorziening in de weg zou staan. Van Bekkem relativeert dat. “Het is nu twintig jaar geleden dat ggo’s het veld in gingen en het heeft weinig goeds opgeleverd. Je hebt tot nu toe maar twee toepassingen: herbicideresistente gewassen en insectenresistente gewassen. Bij beide zie je hetzelfde verschijnsel: dat er vanzelf resistentie tegen het gif optreedt. Bijvoorbeeld in Zuid-Amerika waar een enorme hoeveelheid RoundUp-ready soja wordt verbouwd. Het onkruid wordt resistent, dus gaan boeren eerst nog meer RoundUp spuiten en daarna ook nog andere giftige middelen bijmengen. Hetzelfde gebeurt bij insectenresistente gewassen: voor het ene plaaginsect komt een ander in de plaats, en later komt de resistente eerste plaag ook weer terug. Dus gaan die boeren ook meer spuiten. De huidige toepassingen van gentech in de landbouw zijn slecht voor biodiversiteit en het milieu, en uiteindelijk ook voor de boer. Die zouden wel weer terug willen naar gentechvrije zaden, maar dat kan niet meer omdat Monsanto de zadenmarkt zo heeft gemonopoliseerd, dat er geen gentechvrij zaaigoed meer is.”

Mute Schimpf van Friends of the Earth Europe hekelt ook de veiligheidscontrole op insectenresistente maïs. Voor drie typen gemodificeerde maïs ligt een teeltaanvraag in Europa. “De beoordeling van die teeltverzoeken gebeurt aan de hand van gegevens die de gentechbedrijven grotendeels zelf aanleveren. De veiligheidscontroles hebben nog steeds geen gegevens opgeleverd over de invloed op de natuur, met name op vlinders en motten die het giftige stuifmeel consumeren.”

Welles-nietes

Inmiddels zijn de voor- en tegenstanders op punten in een welles-nietes-discussie beland. Zo is er vooral onduidelijkheid over de vraag of ggo-gewassen nou wel of niet zorgen voor meer pesticidengebruik. Dat ligt er maar aan hoe je er naar kijkt, zegt Stijn Bruers. “Gaat het om de hoeveelheid bestrijdingsmiddelen per hectare? Die is misschien groter bij ggo’s, maar er is ook meer opbrengst. Dan heb je voor de productie van een ton ggo-gewas dus minder bestrijdingsmiddelen nodig dan voor een ton ggo-vrij gewas.”

Dat er bij ggo-gewassen uiteindelijk resistentie optreedt, zoals de gentechtegenstanders beweren, wordt overigens door niemand tegengesproken. “Daar zit wel een kern van waarheid in”, zegt MAMyth-voorman Van den Hove, “maar dat gebeurt altijd. Het is een natuurlijk, evolutionair proces van selectie: als je bestrijdingsmiddelen gebruikt, treedt er resistentie op. Dat heeft niets met gentech te maken.”

Gouden rijst

Een hevig discussiepunt in het gentechdebat is de zogenaamde gouden rijst. Deze gemodificeerde rijstvariant bevat extra vitamine A, de redding voor kinderen in grote delen van Afrika en Azië die nu dikwijls dodelijk ziek worden door een tekort aan de vitamine. Door de ontwikkeling van gouden rijst tegen te houden, is Greenpeace medeverantwoordelijk voor onnodige kindersterfte, menen ruim honderd Nobelprijswinnaars. Afgelopen zomer stuurden ze de milieuorganisatie een open brief, waarin ze de houding van Greenpeace zelfs ‘een misdaad tegen de mensheid’ noemden. Ze riepen Greenpeace op hun verzet te staken.

“We moeten al jaren aanhoren dat gemanipuleerde rijst de wereld gaat redden, maar het is nog steeds niet gelukt een goede variant te maken die in het veld ook doet wat wordt beloofd”, reageert Van Bekkem. “Als je inzet op diversifiëring van de landbouw, met andere gewassen zoals spinazie, kun je veel doeltreffender zijn in de aanpak van het vitamine A-tekort. En ben je ook niet al dat geld kwijt aan de ontwikkeling van gouden rijst. Natuurlijk vind ik het wel indrukwekkend als Nobelprijswinnaars ons zo’n brief sturen, maar alle 110 zijn mensen met een achtergrond in natuurkunde en theoretische genetica. Het zijn geen landbouwwetenschappers die een goede analyse kunnen maken waarom we dat probleem met vitamine A hebben. Of hoe we een landbouwsysteem kunnen opzetten om het probleem op te lossen.”

Wetenschappelijke onenigheid

Ook vanuit landbouwwetenschappelijke hoek klinkt kritiek op de starre houding van de milieubeweging. De Belgische emeritus-hoogleraar en vooraanstaand plantwetenschapper Marc van Montagu bijvoorbeeld, betitelde de houding van Greenpeace als ‘rampzalig en misdadig’. De Wageningse veredelingsonderzoeker Henk Schouten noemt Greenpeace in de media herhaaldelijk een ‘anti-milieubeweging’, omdat ze toepassingen tegenhoudt die het milieu juist ten goede komen. Maar er zijn ook landbouwwetenschappers die twijfels hebben bij de veelbelovende toepassingen van gentech.

Zo ziet Michel Haring, hoogleraar Plantenfysiologie aan de Universiteit van Amsterdam, nog maar weinig zinvolle toepassingen van gentechgewassen die echt een oplossing bieden – afgezien dan van gebruik van modificatie in onderzoek. “Ik ken nauwelijks voorbeelden waarin gentech een echte, unieke oplossing voor een milieu- of teeltprobleem biedt”, zegt Haring. “Ggo’s die nu worden ingezet, worden ingezet in de industriële landbouw. En die is sowieso een ramp voor het milieu. Dus als we al iets positiefs bereiken met ggo, betekent het hooguit dat de ramp iets minder groot wordt. Veel van dit soort toepassingen is dweilen met de kraan open en niet het echte probleem aanpakken.”

De Monsanto-gewassen hebben volgens hem in elk geval geen positief resultaat. “Dat zijn voorbeelden waarvan je zegt: dat is gewoon niet slim. Dat er resistentie zou optreden bij onkruiden of plaaginsecten, kon je van tevoren al voorspellen. Je krijgt meer chemie in de omgeving en meer resistente onkruiden, zodat je het bestrijdingsmiddel niet meer kunt gebruiken. Dat is geen duurzame aanpak. Een aanpak waar alleen Monsanto mee wint, want die gaat meer herbiciden verkopen en als dit middel niet meer werkt, gaan ze een ander herbicide verkopen.”

Maar onderzoek van Monsanto wordt natuurlijk gedreven door bedrijfsmatige overwegingen. Wanneer mensen vanuit ecologische drijfveren met gentech aan de slag gaan, is dan een soort eco-ggo niet denkbaar? “Zelfs dan kun je zónder gentech een product in elkaar zetten met dezelfde kwaliteiten als het ggo-product, door kruising”, denkt Haring. “Het maken van een genetisch gemodificeerd organisme betekent dat je een stuk DNA ergens in het genoom plakt, zonder dat je precies weet waar. Dan moet je maar afvragen of dat functioneert. En in alle gevallen is het een product dat afwijkt van iets wat er al in de natuur voorkomt. Bij het kruisen gebruik je in de natuur voorkomende situatie en door die te kruisen kun je een nieuwe combinatie van eigenschappen maken. De werking van genen is contextgebonden. Die context, die door miljoenen jaren evolutie gecreëerd is, gebruik je met ggo niet.”

Polyculturen

Ondertussen wordt er toch gewerkt aan toepassingen die, als je het zo bekijkt, een bijdrage kunnen leveren aan een duurzamere landbouw. Zouttolerante en droogteresistente gewassen kunnen bijvoorbeeld landbouw mogelijk maken op plekken waar dat nu niet kan of moeilijker dreigt te worden dankzij klimaatverandering. Er zijn ook specifieke toepassingen in ontwikkeling die het kunstmestgebruik kunnen verminderen. Zo kan gentechnologie een plant in staat stellen om in symbiose met bacteriën stikstof uit de lucht te binden, iets dat vlinderbloemigen zoals peulvruchten van nature al doen.

Het probleem hiermee blijft, zo stelt milieuecoloog Sasha Wright op het blog Popular Science, dat er met gentech voornamelijk oplossingen ontwikkeld worden voor problemen die ontstaan dankzij monoculturen. Ze noemt de single-issue aanpak van de biotechwereld, waarna resistentie altijd opnieuw opduikt, ‘proberen te stampen op een glibberig stuk zeep’. Wright stelt dat we een heleboel van deze problemen kunnen oplossen door over te stappen op polyculturen: “Een diverse plantengemeenschap is robuust omdat het een variatie aan planten bevat die elk een eigen strategie gebruiken om aan voedingsstoffen te komen en om bedreigingen uit de omgeving te weerstaan.” Zo’n systeem kan productiever zijn, resistenter tegen onkruid en plagen, en minder vatbaar voor droogte. Overigens is dit voor Wright niet noodzakelijk een anti-gentechstandpunt. “Er kan zelfs een unieke niche voor genetisch gemodificeerde gewassen zijn in dit systeem.”

Zwijgen over ggo

Stijn Bruers vindt evengoed dat milieuorganisaties hun geld en energie niet meer in het gentechdossier moeten steken. “Als je kijkt naar de effectiviteit van de inzet van milieuorganisaties, kom je al snel tot de conclusie dat acties tegen bijvoorbeeld ontbossing en overbevissing veel doeltreffender zijn.” Ook als de grote organisaties hun mening niet bijdraaien, hoopt Bruers toch op verandering. “Wellicht zullen ze er minder de aandacht op vestigen. Laat ze actievoeren tegen giftige pesticiden, tegen dure zaadpatenten en het monopolie van Monsanto. Dat zijn allemaal zinnige dingen, waarvoor je niet hoeft te weten of het om ggo’s gaat of niet. Mijn boodschap aan de milieubeweging is eigenlijk heel eenvoudig: schrap gewoon het woordje ggo uit alle communicatie. En richt je op de dingen waar je echt tegen bent.”