Een plaatsje vooraan in de rij

In Nairobi drijven schaarste en criminele kartels de prijzen voor drinkwater op. Vooral vrouwen in de armste wijken betalen ervoor met hun lichaam: seks voor schoon drinkwater.

Door Naipanoi Lepapa (Nairobi) en Anneke Verbraeken (Nederland), met medewerking van Nelly Madegwa

Door Nairobi lopen maar liefst drie rivieren, de Ngong, de Nairobi en de Mathare. Water genoeg zou je denken, maar ze zijn zwaar vervuild door industrieel chemisch afval en menselijke plas en poep. De oevers liggen bezaaid met plastic zakken, schoenen, voedselresten en ander afval. In het viesbruine, troebele water spelen kinderen, doen vrouwen de was en vullen meisjes jerrycans. Voor wie geen geld heeft, zijn de rivieren een gevaarlijke waterbron. Het vervuilde water is de oorzaak van cholera, tyfus, polio en diarree. Door de klimaatverandering daalt het waterpeil in de rivier en wordt het drinkwater nog schaarser. Bij droogte staat er nauwelijks water in de bedding en blijft er op plaatsen niet veel meer over dan een vieze laag afval: een paradijs voor ratten, malariamuggen en ander ongedierte.

“Criminele bendes blokkeren waterleidingen, stelen tankwagens en bezetten tappunten”

In Kenia zijn de vrouwen verantwoordelijk voor het water dat gebruikt wordt om te koken, te drinken en te wassen. Daarin zijn ze niet alleen: de VN berekende dat meisjes en vrouwen uit arme landen bij elkaar 40 miljard uur per jaar kwijt zijn aan water halen. In de arme wijken van Nairobi haal je schoon water bij een tappunt, of je koopt het van een waterverkoper. De overheid heeft ook putten geboord, maar dat zijn er te weinig en het water kan niet altijd veilig worden gedronken. Bovendien zijn ze vaak dicht. Zowel de tappunten als de waterputten hebben stroom nodig om het water naar boven te brengen en de elektriciteit ligt er vaak uit, soms wel wekenlang. Blijft over: de waterverkopers. Duizenden illegale waterverkopers, deels lid van criminele kartels, proberen de meisjes te verleiden. Ze bieden gratis water aan of een plaatsje vooraan in de rij, in ruil voor seks.

Groeiende schaarste

De bevolking van Nairobi groeit enorm. Het Keniaans bureau voor de statistiek voorziet een verdubbeling van ongeveer 15 miljoen inwoners in 2022 naar 30 miljoen inwoners in 2030. Meer dan de helft van alle inwoners woont dicht op elkaar gepakt in krotten van roestende golfplaat. Klimaatverandering zorgt er mede voor dat de voorraad schoon drinkwater van deze arme stedelijke gebieden steeds kleiner wordt. Naast lange perioden van extreme droogte zijn er ook korte momenten van heftige regenval, waardoor wijken regelmatig overstromen. Waterleidingen en rioleringen barsten open, wat het risico op ziekten vergroot.

Schoon drinkwater is duur. Een jerrycan van 20 liter kost in normale tijden zo’n 4 eurocent (5 Kes), bij droogte – en dus schaarste – loopt de prijs op tot 16 cent. Dat is ongeveer twintig keer zoveel als de mensen in de betere buurten met een gewone aansluiting betalen. Die rijke huishoudens gebruiken elke dag ongeveer 200 tot 300 liter schoon water. De mensen uit de arme wijken maar 15 liter. De meeste families in de arme wijken verdienen niet meer dan 155 Kes per dag. Water slokt gemiddeld zo’n derde van hun maandelijkse verdiensten op. Criminele bendes vergroten de schaarste door waterleidingen te blokkeren, tankwagens te stelen en tappunten te bezetten. Om geld te besparen, maken sommige waterverkopers gebruik van goedkope plastic tuinslangen die makkelijk kapot gaan, waardoor water weglekt. Sommige leidingen liggen in een open riool of lopen door de rivieren waardoor vervuild water zich mengt met schoon water. Het is geen uitzondering dat vervuild water wordt verkocht tegen de prijs van schoon drinkwater. En de kartels saboteren niet alleen de watertoevoer, ze doen er alles aan om hun machtspositie te behouden. Ze bedreigen legale waterverkopers en hulporganisaties die via eigen tappunten of watertanks goedkoop water aanbieden.

“Mede door klimaatverandering wordt de voorraad schoon drinkwater steeds kleiner”

Maar het zijn niet alleen de kartels die voor schaarste zorgen. Mismanagement en corruptie binnen het officiële waterbedrijf, Nairobi City Water and Sewerage Company, zorgen ervoor dat lang niet al het water daar komt waar het hoort. Volgens lokale hulporganisaties stelen ze watermeters, leggen ze illegale kranen aan én werken ze samen met de bendes uit de wijk.

Iedereen kent wel iemand

Sareen Malik, voorzitter van African Civil Society Network on Water, de koepel voor hulporganisaties in Afrika die zich met water, gezondheid en hygiëne bezighouden, ziet dat sextortion – seks voor een product of dienst – deel is van het dagelijks leven in Kenia. “Het zijn vooral vrouwen zonder al te veel scholing uit arme wijken die ermee te maken hebben. Ze betalen met seks voor elektriciteit, voor eten, voor een diploma. Maar eerlijk gezegd heeft het lang geduurd voor wij in de gaten hadden dat vrouwen ook voor water betalen met seks. Als je vrouwen ziet flirten terwijl ze wachten op water, dan denk je niet meteen aan opgedrongen seks. Ja, we wisten dat vrouwen verkracht worden bij waterplaatsen, maar we hadden niet in de gaten dat er een ruilhandel plaatsvindt. Vrouwen zijn er niet open over. Ze voelen zich schuldig omdat ze hun lichaam aanbieden. Ze hebben het idee dat ze een keuze hebben. Maar dat is natuurlijk niet zo. Als je niet wilt dat je kinderen ziek worden en je hebt geen geld, dan kun je niet anders. En Kenia is een vreselijk vrouwonvriendelijke samenleving. Toen we voor de eerste keer melding van seks voor water maakten, werden we niet geloofd. Er zijn ook nauwelijks cijfers voorhanden. Daarom hebben we in 2020 zelf onderzoek gedaan en daaruit bleek dat in de arme wijken zo’n 15 tot 30 procent van de vrouwen ermee in aanraking komt en dat bijna iedereen wel iemand kent voor wie dat geldt.”

Poverty pornography

In sommige wijken zijn zelfs de eenvoudigste zaken gevaarlijk voor een vrouw. Een tochtje naar de douche of het toilet dichtbij huis kan al een risico zijn. Schunnige opmerkingen, ongewilde betastingen, loeren door de kieren zijn nog het minste waar ze zich zorgen om moeten maken. Veel meisjes durven daarom ’s avonds niet naar de douche of de wc. Veilige openbare toiletten zijn er wel, maar die zijn schaars en duur: een bezoek kost ongeveer 4 eurocent.

Stoneface Bombaa werkt voor het Mathare Social Justice Center. “Wij proberen mensen in de wijken bewust te maken van hun rechten. De overheid negeert bewust haar taken, zeker wat betreft het drinkwater. In sloppenwijken moet al het water van buiten komen. Er zijn veel te weinig tappunten en veel leidingen zijn vergiftigd. We hebben onlangs monsters genomen en die laten onderzoeken in een laboratorium. We zijn ons rot geschrokken: 90 procent bleek vervuild. Voor veel vrouwen en meisjes zit er weinig anders op dan hun lichaam te verkopen willen ze voorkomen dat hun kinderen ziek worden. Wij noemen dat poverty pornography. Van de politie en de overheid kunnen we niets verwachten, dat zijn uitvloeisels van het kolonialisme. Ze beschermen de rijken en onderdrukken de armen.”

“Vrouwen worden getraind in het technisch onderhouden van waterpunten”

Hoewel het recht op schoon drinkwater is vastgelegd in de Keniaanse grondwet, kan de overheid niet aan die wettelijke verplichting voldoen. De politie surveilleert niet in de arme wijken en doet weinig met aangiften van sextortion – als er al aangifte wordt gedaan. Groot probleem is dat sextortion niet wordt erkend als een vorm van corruptie of criminaliteit. Officieel kan de politie er dus weinig mee. Daarbij komt dat veel meisjes en vrouwen bang zijn voor hun goede naam en voor represailles als bekend wordt dat ze slachtoffer zijn en naar de politie stapten. Bruno Shioso, voormalig woordvoerder van de politie, erkent dat schoon drinkwater een heikel punt is in de armere wijken, en dat vooral vrouwen daarvan de dupe zijn. Hij erkent ook dat hij niet veel kan doen.

In eigen hand

Het probleem van sextortion is niet eenvoudig te verhelpen, zeggen lokale en internationale hulporganisaties. Maar er kunnen wel degelijk stappen worden gezet, benadrukt Sareen Malik. Sextortion moet wettelijk erkend worden als corruptie, dat geeft meer mogelijkheden om daders aan te pakken. Ook zouden waterpunten en waterverkoop in handen moeten komen van vrouwen. Sareen: “We zijn bezig met het trainen van vrouwen in het technisch onderhouden van waterpunten.” Het Mathare Social Justice Center werkt aan bewustwording. Betere informatievoorziening is broodnodig en vrouwen moeten weten dat er organisaties zijn bij wie ze terecht kunnen. Vrouwen voelen zich vaak schuldig, terwijl ze slachtoffer zijn. “De schuldigen, dat zijn de jongens, mannen, kartels en de corrupte politici en politie. Dat willen we duidelijk maken. Als vrouw heb je het recht om te kiezen wanneer je seks wilt hebben en met wie.”

Drie vrouwen vertellen

Trizah Achieng, Frida Awinja Akafwole en Dorothy Kanaizah Asenji wonen in Kibera, een van de armste wijken van Nairobi. Ze zijn alleenstaande moeders, komen uit arme gezinnen en hebben geen middelbare school doorlopen. Achieng en Akafwole kunnen nauwelijks het hoofd boven water houden, beiden verloren op jonge leeftijd hun vader waardoor ook hun moeder er alleen voorstond. Asenji kan wat sparen dankzij haar handel in noten, zaden en fruit. Alle drie meldden ze zich bij de Umande Trust, een organisatie die zich inzet voor gezondheid en hygiëne en onder meer gezondheidscentra bouwt in Nairobi en vrouwengroepen begeleidt.

Frida Awinja Akafwole (55)

“Schoon water en wc’s zijn een groot probleem. Ik moet de heuvel op voor water. Een jerrycan van 5 liter is zwaar. Ik kan er maar twee tegelijkertijd tillen, daarom halen mijn dochters het meeste water. Maar ik laat hen niet in het donker gaan. Soms wordt er ’s nachts water aangevoerd. Dan komt er een tankauto met water, die toetert. Dan sta je om 4 uur ’s ochtends op om in de rij te staan. Als ik er eindelijk ben, zijn er al heel veel mensen. Dan wenken de waterverkopers de jonge vrouwen en meisjes. Die mogen eerst. Maar ik ben een oude vrouw, dus ik moet blijven wachten in de rij. De jongens betasten de meisjes. Mij willen ze niet aanraken. Er wordt veel gevochten in de rij en soms word ik opzij geduwd. En dus komt het voor dat ik met lege jerrycans naar huis moet.”

Trizah Achieng (26)

“Dan komt er een waterverkoper naar je toe en die zegt: ‘Hé, ik weet dat je geen werk hebt. Neem mijn water maar, geen probleem.’ Ik heb geen 5 Kes, dus neem ik zijn water aan. De eerste keer wist ik niet wat zijn bedoeling was. Ik dacht dat hij gewoon aardig was. Dus bleef ik bij hem water halen, maar na een paar keer vroeg hij: ‘Zeg mama, wat is je plan?’ Hij zei dat hij geen geld wilde. Pas toen begreep ik wat zijn plan was. Op een avond stond hij bij me voor de deur. Ik voelde me ongemakkelijk en vroeg hem weg te gaan, omdat het al laat was. Hij zei dat hij kwam halen wat hij me had verteld. Hij wilde seks. Ik werd boos. Hoe wanhopig denk je dat ik ben? Hij haalde een mes tevoorschijn en pakte me bij mijn nek. Ik was doodsbang en kon alleen maar schreeuwen. ‘Hij vermoordt me, hij vermoordt me!’ Gelukkig waren mijn buren nog wakker. Toen zij kwamen aanhollen, ging hij snel weg. Nu voel ik me nooit meer helemaal veilig. Ik ben altijd bang dat hij weer terugkomt. Ik was een poosje heel depressief en dacht aan zelfmoord.‘ Om de was te doen ga ik naar het riool van de rijke wijk, verderop. Dan wacht ik tot het water dat de mensen gebruikten voor hun afwas en bad uit de pijp komt. Er is een plek waar het langs de rotsen loopt. Veel vrouwen uit onze wijk komen daar de was doen. Soms was ik ook mijn kind en mezelf in dat water. Ik ben naar het ziekenhuis geweest voor tyfus en heb ook vaak diarree. Mijn kind heeft huiduitslag waarvoor ze naar het ziekenhuis moet.”

Dorothy Kanaizah Asenji (35)

“Als je veel schulden hebt, neem je water op krediet. Dan hoop je dat je morgen werk hebt en je het kunt afbetalen. Maar als er geen werk komt, gaan de waterverkopers aandringen. Dan stellen ze voor dat je betaalt met seks. Vooral de jonge vrouwen zijn in trek. Iemand vroeg het ook aan mij, maar die jongen is ontslagen omdat hij een vrouw in elkaar had geslagen. Hij verkocht water voor iemand met een watertank. Dit soort jongens gebruikt hun positie om vrouwen te dwingen dingen te doen.”

De drie geïnterviewde vrouwen hebben allemaal dezelfde oplossing: de overheid moet zorgen voor veel meer waterpunten. Schoon water moet goedkoop voor iedereen op een simpele manier verkrijgbaar zijn.