Burgerinitiatieven, vooral goed als campagnemiddel

Milieudefensie had zo’n zevenenhalf jaar geleden de primeur van het Burgerinitiatief: het recht een onderwerp op de agenda van de Tweede Kamer te zetten. Inmiddels hebben ook allerlei andere burgers en actiegroepen geprobeerd hun zaak zo te bepleiten. Schiet dat op? “Het is wel en niet een succes.”

“Ik verzoek de Kamerbewaarder om de heer W. van Eck, campagneleider Landbouw en Voedsel van Milieudefensie, naar het spreekgestoelte te begeleiden”, sprak Gerdi Verbeet als voorzitter van de Tweede Kamer der Staten Generaal op 13 december 2007. Vanachter het spreekgestoelte, waar het tot dan toe alleen Tweede Kamerleden gegeven was om te spreken, was Wouter van Eck zich bewust van het historische karakter van de gebeurtenis: “Voorzitter. Hartelijk dank voor uw gastvrijheid. Het is een bijzonder moment, omdat ik hier het eerste Burgerinitiatief mag toelichten.” Waarna hij in zijn betoog het Burgerinitiatief Stop Fout Vlees onderbouwde.

Milieudefensie en Jongeren Milieu Actief was het als eerste gelukt om met succes gebruik te maken van een destijds parlementair novum: burgers die het recht kregen een nieuw onderwerp op de agenda van de Tweede Kamer te zetten. Dat ging niet vanzelf. Het vereiste aantal handtekeningen van 40 duizend werd ruimschoots gehaald: 106.975 steunverklaringen wist Milieudefensie in te zamelen. Allemaal voorzien van details als paspoortnummer, geboortedatum en dergelijke. Op papier welteverstaan. Pas een paar jaar later werd die vereiste geschrapt en mocht er ook digitaal worden ingediend. Een flinke klus al met al.

Nadat de Commissie Burgerinitiatieven van de Tweede Kamer het voorstel ontvankelijk had verklaard, volgde een heel circus. Met hoorzittingen in de vaste commissie voor landbouw en natuur van de Tweede Kamer, doorrekeningen van de Milieudefensieplannen door het Centraal Planbureau, en uiteindelijk de speech van Wouter van Eck en het daaropvolgende debat in de plenaire Tweede Kamer. Aan dat debat mocht Van Eck trouwens niet meedoen. Na zijn betoog moest hij plaatsnemen in de ambtenarenloge. En maakte mee dat vooral het CDA gepikeerd reageerde op het Milieudefensievoorstel en er zelfs de conclusie aan verbond dat dat burgerinitiatief toch eigenlijk maar onzin was. Een paar dagen later bij de stemming over het plan, waarvan een belasting op vlees een belangrijk onderdeel was, kreeg het alleen de steun van GroenLinks, de Partij van de Dieren en D66. Het werd verworpen.

Inmiddels zijn we acht jaar verder en hebben 19 burgergroepen een initiatief ingediend, waarvan een flink deel wegens niet-ontvankelijkheid niet in behandeling werd genomen. Dat weerhoudt anderen er niet van om het te blijven proberen. Er staan in ieder geval drie nieuwe op stapel: eentje voor een nationaal verbod op kernwapens, eentje om geldschepping bij de overheid onder te brengen en niet bij private banken, en eentje tegen partijpolitieke benoemingen. Zinnige energie of vergeefse moeite?

Historische gebeurtenis

In de ambtenarenloge van de Tweede Kamer zat, toen Wouter Van Eck het voorstel toelichtte, ook oud-Tweede Kamerlid Niesco Dubbelboer. “Gerdi Verbeet was zo vriendelijk geweest om me speciaal uit te nodigen voor de historische gebeurtenis.” Toen hij nog voor de PvdA in de kamer zat, was Dubbelboer namelijk de drijvende kracht achter de invoering van het Burgerinitiatief. “Mijn hele arbeidzame leven staat eigenlijk in het steken van democratisering”, licht hij toe. Inmiddels is Dubbelboer (opnieuw) directeur van Stichting Agora en coördinator van Meer Democratie. Beide clubs werken aan vernieuwing van democratie. “De politiek is niet altijd in staat om maatschappelijke geluiden te laten doorklinken in de Tweede Kamer. Het burgerinitiatief moest de burger het recht geven ervoor te zorgen dat de Tweede Kamer zich er in die gevallen toch over moest buigen”, legt Dubbelboer uit. In mei 2006 was het Burgerinitiatief een feit.

Behalve dat het Burgerinitiatief door minstens 40 duizend kiesgerechtigden moet worden ondersteund, mag ook het aangedragen onderwerp de twee jaar voorafgaand aan de indiening niet op de agenda van de Tweede Kamer hebben gestaan. Dat laatste is nogal vatbaar voor interpretatie. Uiteraard had de Tweede Kamer ook voorafgaand aan Stop Fout Vlees wel eens over de intensieve veehouderij gesproken. “Maar nog nooit over de relatie met ontbossing in Zuid-Amerika. Anders hadden we het er niet doorgekregen”, vertelt Van Eck.

Coalitiebelangen

Hij is er wel trots op dat hij het eerste Burgerinitiatief mocht verdedigen. “Niet vanwege mezelf, maar omdat er zoveel draagvlak voor ons idee was”, blikt Van Eck terug. Hij werd in de Tweede Kamer begeleid door een vertegenwoordiger van Jongeren Milieu Actief en bewonersgroepen die zich verzetten tegen de komst van megastallen. Stop Fout Vlees ging gepaard met het flink doortimmerde plan Boeren met Toekomst, voor een gefaseerde omschakeling van de vee-industrie naar een dier-, milieu- en boervriendelijke landbouw. “Waaruit bleek dat het plan goed mogelijk is als je een langetermijnagenda durft te hebben.”

Frustrerend vond van Eck het wel dat een aantal politieke partijen zich één op één verbond met de belangen van de intensieve veehouderij. De PvdA liet daarop het onderwerp liggen vanwege coalitiebelangen, waardoor er in de praktijk weinig veranderde. “Omvorming van de intensieve veehouderij is een machtsstrijd die meer tijd vraagt dan een eenmalig initiatief in de Tweede Kamer”, analyseert Van Eck. “Kleine veranderingen heeft het initiatief wel opgeleverd: het kabinet stimuleert naar aanleiding van het Burgerinitiatief van Milieudefensie mogelijkheden om de veevoerkringloop meer te sluiten op regionaal niveau. Er wordt bijvoorbeeld sindsdien geëxperimenteerd met lupine als veevoer, in plaats van soja uit Zuid-Amerika. “Toch een stapje in de goede richting.”

Andere burgers en organisaties raadt hij zeker aan het Burgerinitiatief aan te grijpen: “Het kan een nuttige agenderende en mobiliserende rol hebben.” Mits er aan een paar voorwaarden is voldaan. “Je moet niet aan een dood paard gaan trekken: er moet draagvlak zijn voor jouw idee of voorstel. Als dat er niet is, moet je daar eerst voor zorgen.”

Druk van buitenaf

Een van de Burgerinitiatieven die op dit moment lopen is dat van PAX (vroeger IKV PaxChristi) om een nationaal verbod op kernwapens op de agenda van het parlement te krijgen. Onder aanvoering van oud SP-Tweede Kamerlid Krista van Velzen. Ze is met haar voormalige collega-Kamerleden gaan praten en heeft hen gevraagd waarom zo’n verbod – dat veel andere landen wel hebben ingevoerd – er in Nederland niet komt. “We willen wel, maar er is te weinig druk van buitenaf”, was hun reactie. “Dat zou je een zwaktebod kunnen noemen”, zegt Van Velzen. “Maar voor ons toch aanleiding om het initiatief te nemen: het levert politieke druk, media-aandacht en je geeft mensen de mogelijkheid iets te doen.”

Bij het schrijven van dit artikel had Pax 35 duizend handtekeningen opgehaald. “We gaan die 40 duizend halen, maar hoe meer hoe beter, dus ik hoop dat veel mensen tekenen.” Of de commissie van de Tweede Kamer het initiatief ontvankelijk zal verklaren, is volgens haar koffiedik kijken. De Tweede Kamer heeft de afgelopen twee jaar wel eens over kernwapens gesproken, maar nooit over een nationaal verbod.

Van Velzen was zelf Tweede Kamerlid toen van Eck het eerste burgerinitiatief verdedigde. “Ik vond dat Milieudefensie het heel goed heeft gedaan. Het was een heel plan voor een totale systeemverandering, dat ze – met bijvoorbeeld actievoerders in varkenspakken – goed wisten te verkopen.” Toch heeft Van Velzen uiteindelijk tegen het plan gestemd, al ziet ze dat zelf niet zo: “Heel veel elementen hebben we wel gesteund.” Maar het cruciale onderdeel van een vleestaks niet. “Milieudefensie heeft dat van tevoren niet goed afgestemd met de belangrijkste voorstanders van hun plan.” Wouter van Eck bestrijdt dat. “We hebben alle partijen open tegemoet getreden. Zelfs met de SGP hebben we gezellig zitten praten. Maar de meerderheid van de partijen, waaronder de SP, koos uiteindelijk toch voor andere belangen.”

Meldpunt

Een andere ervaringsdeskundige is het Rotterdamse GroenLinksraadslid Arno Bonte. Hij diende in 2009 het Burgerinitiatief Meer Plezier met Minder Vuurwerk in, een voorstel om vuurwerk voortaan alleen nog maar door professionals af te laten steken. Het was het eerste initiatief waarbij de steunbetuigingen digitaal mochten worden aangeleverd en binnen twee weken waren er 60 duizend ondertekenaars. “Dat was een succes, maar de manier waarop de Tweede Kamer er vervolgens mee is omgegaan, niet”, vindt Bonte. Die verklaarde het initiatief namelijk niet-ontvankelijk omdat de Tweede Kamer de afgelopen twee jaar over het onderwerp had gesproken.

“De meeste partijen zaten hier niet op te wachten en hebben naar redenen gezocht om er niks mee te doen.” Volgens hem was er ooit in de marge van een commissievergadering eens het woord ‘vuurwerkverbod’ gevallen. “Maar ik vind dat geen behandeling van een onderwerp.” Veel effectiever dan het Burgerinitiatief over vuurwerk is het meldpunt Vuurwerkoverlast.nl dat Bonte even later instelde. “Dat heeft de weerstand zichtbaar gemaakt, waarna de overheid de afsteektijden heeft ingeperkt en sommige vuurpijlen heeft verboden.”

Campagnemiddel

Bedenker en aanjager van het Burgerinitiatief, Niesco Dubbelboer, vindt het Burgerinitiatief “wel en niet een succes”. ‘Wel’ omdat het sommige groepen zoals Milieudefensie toch gelukt is om onderwerpen op de politieke agenda te zetten. ‘Niet’ omdat het veel gedoe oplevert, met name over de vraag of iets wel of niet op de agenda van de Tweede Kamer mag komen. “De toegankelijkheid wordt te streng opgevat, de criteria moeten worden aangepast, al is de commissie die over de toelating gaat, de afgelopen twee jaar wel soepeler geworden.”

Een andere reden voor Dubbelboers ontevredenheid over het Burgerinitiatief is dat er niet zoveel gebeurt als een onderwerp wél door de kamer wordt besproken. “Iedereen doet zijn plas en gaat dan gewoon verder zoals gebruikelijk, zoals bij Stop Fout Vlees.” Dubbelboer vindt het een omissie dat de indiener niet zelf mee mag discussiëren in de Kamer. “Terwijl Wouter van Eck veel meer wist over de materie dan menig Tweede-Kamerlid.”

Dat vervolgens partijpolitieke coalities echte verandering tegenhouden, wil Dubbelboer voorkomen door een nieuw instrument, de invoering van het Volksinitiatief. Als een Burgerinitiatief níet door de kamer wordt aangenomen, krijgen burgers daarmee het recht om over het onderwerp een referendum te organiseren, mits ondersteund door 300 duizend burgers. Is het voorstel. Dubbelboer gaat hier campagne voor voeren. Zoals ook het burgerinitiatief vooral een campagnemiddel is.

Kernwapenverbod

Ons geld