“We hebben geen mannen nodig om illegale mijnbouw aan te klagen”

In de Ecuadoraanse Amazone eisen steeds meer vrouwen hun plek op in de door mannen gedomineerde politieke organisaties. Ze strijden voor vrouwenrechten en de bescherming van het Amazonewoud. Nemo Guiquita, Valeria Etzamarenth en Marlene Chimbo vertellen.

Vrouwenmoord bestaat niet in de Ecuadoraanse Amazone. “Een boa heeft haar opgegeten, zeggen de mannen wanneer een vrouw in hun gemeenschap verdwijnt. Of een tijger.” Nemo Guiquita – oorbellen gemaakt van veren, roze lippenstift en een aanstekelijke lach – haalt haar schouders op. “Ze houden zich van de domme. Maar iedereen weet wat er is gebeurd. Dat de vrouw mishandeld werd. Tot haar man haar op een dag doodsloeg.” Nemo, nu 39 jaar, strijdt al van jongs af aan voor de rechten van de oorspronkelijke bevolking van de Amazone. Ze is ook feministe en fel voorvechter van genderrechtvaardigheid en vrouwenrechten. Bij de Waorani, waartoe Nemo behoort, is vrouwenemancipatie iets waar mannen vooral de spot mee drijven. En dat geldt voor meer Amazoneculturen.

Verharding

Bijna acht op de tien vrouwen in de Ecuadoraanse Amazone krijgt te maken met gendergerelateerd geweld, volgens een onderzoek uit 2019. Minstens 138 vrouwen werden daarbij sinds 2014 vermoord, telde ontwikkelingsorganisatie Aldea. Het werkelijke cijfer ligt veel hoger, omdat van femicide zelden aangifte wordt gedaan. “In de afgelegen gemeenschappen is geen politiebureau of telefoonbereik. Vrouwen verdwijnen simpelweg. Voor hen bestaat geen gerechtigheid”, zegt Nemo.

Dat geweld houdt direct verband met de ontginning van grondstoffen in de Amazone. Om die conclusie te trekken volstaat een blik op de femicide-kaart die Aldea maakte: in de provincies met de meeste vrouwenmoord, Orellana en Lago Agrio, wordt ook het vaakst naar olie geboord. De komst van de olie-­industrie naar gemeenschappen in het Amazonewoud versterkt de ongelijkheid tussen mannen en vrouwen, omdat het werk in die industrie door mannen wordt gedaan. Zij werken niet langer samen met vrouwen op het land maar verwerven zich een salaris, terwijl ook mannen van ‘buiten’ een baan vinden bij de grote bedrijven. Alcoholisme en prostitutie nemen doorgaans toe, terwijl de positie van vrouwen in de toch al patriarchale gemeenschappen nog verder verzwakt. Het gevolg is een toename van huiselijk geweld, vaak onder invloed van alcohol. De mannen uit de gemeenschappen grijpen naar de fles, en reageren zich af op hun vrouwen en kinderen.

Onderwijzen in leiderschap

Lange tijd hielden de vrouwen hun mond hierover dicht, maar dat is aan het veranderen. Een nieuwe generatie vrouwen verheft haar stem, eist een plek op binnen politieke organisaties en geeft trainingen in vrouwenrechten en leiderschap.

Nemo is een van die vrouwen. Ze werkte voor verschillende vrouwenorganisaties en schopte het tot vicepresident van de politieke organisatie van de Waorani, waar ze onder andere initiatieven voor vrouwelijk ondernemerschap opzette. De afgelopen jaren was ze directeur Vrouw en Gezondheid van de CONFENIAIE, de overkoepelende organisatie van alle oorspronkelijke bevolkingsgroepen – elf in totaal – die de Amazone rijk is. Daar richtte ze de school Antisuyo Warmikuna op, waar vrouwen uit de hele regio les krijgen in vrouwenrechten, leiderschap en milieuactivisme. Nu geeft ze trainingen in leiderschap en vrouwenrechten aan andere Amazonevrouwen, in opdracht van verschillende ngo’s, naast haar werk als activist.

“We leiden vrouwelijke gemeenschapsjournalisten en activisten op, die nu met hun reportages misstanden aankaarten”

“Vrouwen bevinden zich altijd in de frontlinie van de verdediging van ons land. Toch wordt onze stem nooit gehoord. Daarom ontstond het idee om vrouwen te onderwijzen in leiderschap”, zegt Nemo. Zo leren de vrouwen wat hun rechten zijn volgens de Ecuadoraanse wet, en hoe ze een schending daarvan aan de kaak kunnen stellen. “We hebben geen mannen nodig om bijvoorbeeld illegale mijnbouw aan te klagen. Dus leg- gen we uit hoe je foto’s en filmpjes kunt maken met een telefoon en aangifte van een misdrijf kunt doen hier in Puyo. Ook leiden we vrouwelijke gemeenschapsjournalisten en activisten op, die nu met hun reportages misstanden aankaarten.”

Als directeur van de CONFENIAIE organiseerde ze ook bijeenkomsten om te praten over vrouwenrechten, zoals het recht op een gezond lichaam. “We leggen de vrouwen uit dat ze geen toestemming van hun man nodig hebben om zich te laten onderzoeken door een gynaecoloog. En dat zij zelf kunnen beslissen met wie ze naar bed gaan.”

Het woord van god

Maar er is nog een wereld te winnen voordat vrouwen hun rechten kunnen doen gelden. Sommige groepen blijven vasthouden aan gebruiken als het uithuwelijken van kinderen, en het recht op het hebben van meerdere vrouwen voor mannen. In enkele culturen is geweld tegen vrouwen zelfs toegestaan. “Bij de Shuar hebben mannen het recht om hun vrouw te vermoorden als ze zich ‘slecht gedraagt’. En vrouwen kunnen hun man niet verlaten wanneer ze met iemand anders willen zijn.”

Waar komt het machismo in Amazoneculturen vandaan? “Dat is een vraag die we ons vaak gesteld hebben, in vrouwencirkels, en pratend met onze grootouders”, zegt Nemo. “Tijdens die gesprekken kwamen we tot de conclusie dat het patriarchaat een gevolg is van het kolonialisme. Volgens onze oma’s was voor de Spaanse verovering het werk bijvoorbeeld gelijk verdeeld. Dat veranderde toen het gedachtegoed van de katholieke kerk aan de mensen werd opgelegd, waaronder de rolverdeling van de taken thuis.”

Door vreemde wendingen van het lot was Nemo’s oma, Dayuma, de eerste Waorani die zich tot het Christendom bekeerde. In de jaren 60 van de vorige eeuw waren de Waorani de laatsten waarmee ‘contact’ werd gelegd door de buitenwereld. Het was Dayuma die de missionarissen naar haar gemeenschap leidde. Bij die ontmoeting verspreidden de missionarissen niet alleen de boodschap van God, maar ook polio. Veel Waorani overleden.

“Vrouwen moeten vaak scheiden als ze een leidersrol op zich willen nemen”

Toen de epidemie was uitgewoed, verplaatsten de missionarissen de overgebleven Waorani naar het zuidelijker gelegen Pastaza. Kort daarna bouwden Amerikaanse oliebedrijven de eerste boorplatforms in het gebied dat de Waorani achterlieten. “Ze zeiden dat ze ons het woord van God wilden leren, zodat we geen oorlog meer zouden voeren met andere clans. Maar daarmee maakten ze ook de weg vrij voor oliebedrijven als Shell en Texaco die tot dan toe nooit naar olie hadden kunnen boren omdat de Waorani geen indringers duldden in hun territorium. Ze ervoeren het lawaai en de ontbossing als spiritueel geweld en vielen hen daarom aan met speren.”

Vele oliemaatschappijen zouden volgen. “Uiteindelijk kwamen we tot de conclusie dat de missionarissen kwade bedoelingen hadden. Niemand komt om te helpen. Ze komen om ons gebied te vernietigen en zich te verrijken.” De strijd voor vrouwenrechten is voor Nemo onlosmakelijk verbonden met de verdediging van de natuur. “Wij staan direct in verbinding met het oerwoud. Vrouwen zijn degenen die water halen, de was doen in de rivier, voedsel verbouwen in de moestuin. Het bos is voor ons geen olieput of goudmijn, maar ons leven, onze apotheek, onze tempel. Wanneer ze bomen kappen, of onze rivieren vervuilen met kwik voor goudwinning, dan voelen we ons daar ziek van, omdat het evenwicht van het woud verstoord is.”

Dromen en ambities

Eenvoudig is die strijd niet. “Als vrouw moet je twee of drie keer zo hard werken om een leiderschapspositie te bemachtigen”, zegt Nemo. “Wij hebben hooguit de middelbare school afgemaakt. Alleen de mannen mogen studeren. Dus je begint al met een achterstand. Het zijn gigantische barrières die je moet overwinnen.”

Daarbij leidt hun emancipatiestrijd veelal tot conflict thuis. “Het machismo is een structureel probleem in onze cultuur. Wie gaat er voor de kinderen zorgen, of het huis schoonmaken, zeggen ze dan. Een man die luiers verschoont, of chicha (een drank van gefermenteerde cassave) bereidt, dat is ondenkbaar, een totale vernedering. Als vrouw heb je geen dromen of ambities. Je trouwt en krijgt kinderen en dat is het.”

Kinderen

“Het gevolg is dat veel vrouwen moeten scheiden als ze een leidersrol op zich willen nemen. Er is geen man die je daarin zal steunen.” Nemo kan daar zelf over meepraten. Haar huwelijk liep op de klippen, waarna haar ex-man ook nog eens de voogdij over de kinderen won in een door hem aangespannen rechtszaak. “Hij klaagde me aan omdat ik de kinderen zou verwaarlozen door mijn werk. We hadden een jaar lang ruzie, nu is het gelukkig weer rustiger en kan ik de kinderen zien.”

Nemo vestigt haar hoop op de komende generaties om culturele veranderingen teweeg te brengen. “Bij de ouderen zijn het machismo en de traditionele gebruiken te diep ingesleten. Wanneer we mannelijke leiders uitnodigen voor onze trainingen dan maken ze grappen, ze zeggen: moet ik voor deze onzin komen opdraven? Daarom richten we ons op de jongeren. Op school en thuis. Als we iets willen veranderen, dan moeten we bij de kinderen beginnen.”

Marlene Chimbo

Marlene Chimbo was vice-prefect van de provincie Napo. Ze opende het enige blijf-van-mijn-lijfhuis voor slachtoffers van huiselijk geweld in de wijde omtrek.

“Natuurlijk”, antwoordde Marlene Chimbo, toen ze werd gevraagd als kandidaat vice-prefect, het op een na hoogste ambt als provinciebestuurder in Ecuador. Het aanbod werd haar min of meer in de schoot geworpen. Een combinatie van verdienste en timing. “De verkiezingen waren al dichtbij en ze hadden nog geen kandidaat voor de functie. Op dat moment werkte ik voor het Centrum voor de Ontwikkeling van Kinderen, waar ik ouders informeerde over hun burgerrechten en kinderdagverblijven opzette. Vanwege dat werk werd ik voorgedragen als raadslid, en zo kwamen ze bij mij terecht.”

“Ik zei tegen mezelf: dit is een kans om te leren”

Politieke ervaring had ze niet. Toch besloot ze de sprong te wagen. “Ik wist dat het moeilijk zou worden. Ik ben Kichwa, vrouw, en ik kende de politieke wereld niet. Maar ik zei tegen mezelf: dit is een kans om te leren, om iets gedaan te krijgen op bestuursniveau. In mijn werk in de gemeenschappen had ik gezien hoeveel behoefte kwetsbare bevolkingsgroepen hebben aan steun van de overheid, maar dat die steun nooit komt.”

Het duurde even voordat Marlene, de eerste vrouwelijke Kichwa vice-prefect van Napo, haar draai vond. “In het begin had ik geen idee wat ik moest doen. Ik volgde maar gewoon de prefect. Tot een vrouw me vroeg waarom ik geen eigen planning had. Ze vertelde me dat ik als vice-prefect een dienstauto en team tot mijn beschikking had. Die middag zei ik tegen de prefect dat ik voortaan zelf op pad zou gaan.”

In de daaropvolgende jaren zette ze projecten op voor kansarme jongeren en bouwde een centrum voor de vrouwen in haar gemeenschap. Ook opende ze het eerste en nog steeds enige blijf-van-mijn-lijfhuis in de wijde omtrek. “In de gemeenschappen zag ik hoe de vrouwen leden onder huiselijk geweld, maar door economische afhankelijkheid niet weg konden. Als ze al aangifte doen, halen ze hun mannen een paar dagen later weer uit de gevangenis, omdat ze niet weten hoe ze alleen kunnen overleven. Dat moet veranderen.”

Valeria Etzamarenth

Valeria Etzamarenth strijdt voor een gelijke positie voor vrouwen binnen de politieke organisatie van de Achuar.

“Je gaat verliezen”, zeiden haar ooms toen Valeria Etzamarenth haar deelname aan de verkiezingen voor de regering van de Achuar aankondigde. Maar ze liet zich niet ontmoedigen, en won glansrijk. Ze werd vice-president, de tweede keer dat een Achuarvrouw die rol vervulde. “Veel mannen denken nog dat vrouwen niet kunnen besturen. Toch komt daar beetje bij beetje verandering in. Tot 2016 was nog nooit een vrouw vice-president geweest.”

Leiderschap uitoefenen was lange tijd onmogelijk voor Achuarvrouwen. “Het heeft decennia geduurd totdat de mannen vrouwelijke leiders in hun gemeenschappen accepteerden”, zegt Valeria. Vrouwen hebben traditioneel weinig in te brengen over de besluiten die genomen worden in de gemeenschapsvergaderingen. “De politieke discriminatie is groot. Neem de aanleg van wegen naar onze gemeenschappen. Die hebben enorme consequenties. Als je het aan de vrouwen vraagt, zeggen ze dat ze die wegen niet willen, omdat ze alles veranderen. Ons thuis, ons wereldbeeld, onze taal en cultuur. Maar onze mening wordt niet gevraagd. De mannen besluiten.”

“Veel mannen denken dat vrouwen niet kunnen besturen”

Valeria stuitte op grote weerstand onder haar mannelijke medebestuurders. “De enige die beslissingen neemt, ben ik”, zei de president. En hij was van mening dat ik als vrouw geen betalingen mocht autoriseren. Daar werd ik soms wel moedeloos van. Maar na lang praten konden we het toch eens worden.”

Als vice-president richtte Valeria zich onder andere op het versterken van de positie van de vrouw, met workshops over ondernemerschap. Ze won een beurs van de ngo Conservation International voor haar project om een vereniging voor vrouwen op te zetten, binnen de politieke organisatie van de Achuar. Dat bleek een brug te ver voor de mannen. “Toen de nieuwe regering de macht overnam in 2023, zei de president simpelweg dat mijn project niet doorging, en dat ze de beurs maar aan iemand anders moesten geven. Dat was een grote desillusie. Ook Conservation International liet me in de steek. Zij zeiden dat ik dan maar een ander project moest bedenken. De vleugels die ik aan het uitslaan was, braken toen af.”

Inmiddels is ze over de teleurstelling heen. “We moeten geduld hebben. Ons moment komt nog. Als vrouwen moeten we ons verenigen en van binnenuit ons leiderschap versterken. Niet om te concurreren met de mannen, maar om mee te doen, voor de toekomst van onze organisatie. Bij de volgende verkiezingen gaan we voor het presidentschap.”