“Door babyficatie wordt dieren hun autonomie afgenomen”

Dieren met uiterlijke kenmerken die wij schattig vinden, doen onvrijwillig een appel op onze zorgbehoeftes. Die troetelreflex levert hen vooral gelazer op. Dierethicus Taylor Waters verdiept zich in de relatie tussen mens en dier en ziet een zorgelijke trend.

We klikken massaal op filmpjes van schattige dieren, maar achter dat lieve plaatje schuilt een schadelijke trend: dieren worden steeds vaker als hulpeloze baby’s neergezet. Een groeiende industrie gebruikt dieren als passieve, aaibare figuren, vaak met nadelige gevolgen voor hun welzijn. Vanaf 1 januari geldt bijvoorbeeld een houdverbod op vouwoorkatten en naaktkatten in Nederland, omdat die dieren lijden onder hun uiterlijk. Professor Taylor Waters, verbonden aan het Oxford Centre for Animal Ethics, is gespecialiseerd in dierenethiek en dierenrechten. Ze onderzoekt hoe de beeldvorming rond dieren onze omgang met hen beïnvloedt en waarom ‘babyficatie’ daarbij een gevaarlijke trend is.

Kunnen mensen dieren té schattig vinden?

“Er is niks mis met jonge dieren schattig vinden, het zit deels in onze genen. Konrad Lorenz, een bekende zoöloog, heeft onderzocht hoe fysieke eigenschappen die we associëren met kleine kinderen, een zorgreflex aanwakkeren. De verzameling van dat soort eigenschappen, zoals grote ogen en een rond, relatief groot hoofd noemde hij in het Duits het ‘Kindchenschema’. Het wordt pas problematisch als we ook volwassen dieren als een soort permanente hulpeloze baby’s gaan neerzetten, zodat we onze zorgreflexen op ze kwijt kunnen. Dierenhandelaars en dubieuze online kanalen spelen daar namelijk slim op in, onze reflexen worden door hen misbruikt om geld te verdienen of likes te krijgen. De dieren zelf wordt daarbij hun autonomie afgenomen.”

Wat zijn voorbeelden van dingen die misgaan?

“De handel in specifieke wilde dieren neemt toe, dieren die helemaal niet geschikt zijn om als huisdier te houden. Misschien is dat probleem hier in de VS groter dan in Europa, maar het gebeurt wereldwijd. Dat gaat dan bijvoorbeeld om nachtdieren, zoals lemuren. Die hebben grote ogen om in het donker te kunnen zien. Mensen zien in die grote ogen iets babyachtigs, dat roept in dit geval dus een totaal misplaatste zorgreflex op. Dat soort dieren hoort gewoon in het wild te leven, niet in een huis.

“Vaak zijn dierenreddings-filmpjes in scène gezet”

Ook bij het fokken van huisdieren is er een trend van babyficatie. Dieren worden speciaal doorgefokt op kinderlijke eigenschappen: een groot of rond hoofd, grote ogen of gerimpelde lijfjes. Eerst gebeurde dat vooral bij chihuahua’s, nu ook bij bostonterriërs. De gewenste, door inteelt verkregen uiterlijke kenmerken hebben aanzienlijke nadelige effecten op het welzijn van de dieren. Ze kampen met pijn en ademhalingsproblemen. Die soort ziet er nu echt heel anders uit dan een jaar of tachtig geleden. Het gebeurt ook in sommige dierenreservaten en opvangcentra. Dieren worden daar neergezet als slachtoffers die onze verzorgende rol nodig hebben. Dat is natuurlijk in sommige gevallen deels waar, maar de dieren zijn niet gebaat bij non-stop blootstelling aan mensen met een zorgbehoefte. Het neerzetten van wilde dieren als hulpeloze wezens doet ze uiteindelijk meer kwaad dan goed.”

Is dit van alle tijden, of wordt het erger?

“Het is de laatste 10 tot 15 jaar veel erger geworden. Wat opvalt, is dat mensen in de Covid-periode eenzamer zijn geworden, en daardoor veel meer ‘schattige’ dieren in huis hebben gehaald. We konden in die tijd onze liefde niet kwijt. Het is allemaal heel begrijpelijk, maar niet wenselijk.

Ook de opkomst van YouTube en social media zijn van invloed geweest. De allereerste video op YouTube was een kattenfilmpje. Op onze schermen kunnen we altijd heel dicht bij dieren komen. Dat heeft veranderd hoe we naar dieren kijken. Er zitten natuurlijk prachtige filmpjes tussen, maar ook hele nare dingen. Een trend is bijvoorbeeld zogenaamde ‘reddingsfilmpjes’, waarin wilde dieren of huisdieren op het laatste moment worden gered, bijvoorbeeld van een aanval door een roofdier. Denk aan een moederpoes die haar jongen beschermt tegen een wurgslang of een mens die een dier net op tijd redt van een verdrinking. Vaak zijn deze filmpjes in scène gezet, en zijn de dieren dus bewust in een onveilige situatie geplaatst. Alles voor de views.”

Het schattige imago van dieren kan soms wel helpen bij bijvoorbeeld campagnes voor bescherming, toch?

“Het narratief dat dieren kwetsbaar zijn, kan helpen bij het werven van donateurs. Maar we moeten daar niet te ver in door schieten. Door dieren als weerloze wezens neer te zetten, nemen we hun hele autonomie weg. Alsof dieren zelf niks kunnen, en altijd gemicromanaged moeten worden door mensen. Dat zie je ook bij weeshuizen voor wilde dieren, zoals olifanten. Het is goed dat dat soort plekken bestaan. En het is goed dat daar toeristen op af komen en leren over stropers en dingen die misgaan. Het is ook waardevol dat mensen die prachtige dieren tijdens een bezoekuur kunnen zien. Maar het moet niet een soort ‘selfiepark’ worden, waarin de dieren constant blootgesteld zijn aan mensen en waar ze aangeraakt kunnen worden. Het doel moet niet zijn om de mensen te plezieren.”

Kunnen we iets doen om deze trend tegen te gaan?

“Zeker. Als je er bijvoorbeeld aan denkt om een huisdier te nemen. Vraag je dan altijd af: wat is eigenlijk mijn doel? Waarom wil ik een dier, en waarom specifiek dit dier? Wees je ervan bewust dat je zorgreflex natuurlijk is, maar soms ten oprechte wordt aangewakkerd door iemand die eraan probeert te verdienen. Ga niet voor doorgefokte dieren en neem al helemaal geen wilde dieren in huis.

Voor je kijkgedrag op sociale media geldt iets vergelijkbaars. Het is heel natuurlijk dat je aandacht wordt getrokken door video’s van schattig ogende dieren. Daar hoef je jezelf niet schuldig over te voelen, maar wees je ervan bewust. Als je bij een video denkt: ‘Hmm, is dit wel oké?’, dan is dat waarschijnlijk niet zo. Spreek je daarover uit, en deel geen video’s die volwassen dieren als hulpeloze kinderen neerzetten. Wat betreft contact met wilde dieren: bedenk of de interacties die je met de dieren hebt vanuit hen gezien wel vrijwillig zijn. Als je een dier in gevangenschap gaat aaien, is dat misschien niet het geval. Hebben de dieren een plek waar ze zich terug kunnen trekken? Vaak is de daadwerkelijk meest liefdevolle zorgreactie richting een wild dier juist om er niet te veel contact mee te zoeken.”

Commentaar

Erwin Vermeulen

Campagneleider bij Animal Rights

“Ik zie het probleem van die zorgimpuls bij dieren met kindereigenschappen ook, in de fokkerij en in de wildhandel. Maar ik denk dat het probleem breder is dan dat. Er zijn mensen die dieren als een soort mode-accessoire zien. Dat kan gaan om schattige dieren, maar ook om heel dure, opvallende of exclusieve dieren. Het hebben van een naaktkat, een vouwoorkat of – zoals in de VS – zelfs een wild dier als een jaguar zien ze als statusverhogend.

“Sommige mensen zien dieren als een soort mode-accessoire”

Daarnaast zijn mensen gevoelig voor trends. Op het hoogtepunt van de Harry Potter-hype wilden veel mensen opeens een uil als huisdier. En toen Game of Thrones hot was, waren wolfshonden en husky’s enorm populair. Dat zijn geen goede redenen om een dier in huis te nemen, maar campagnes daartegen zijn niet zo effectief. Eigenlijk is de enige effectieve maatregel een verbod op het houden, fokken of kopen van dit soort dieren. Om de gruwelijkheden in de jacht, slacht en bij het gebruik van proefdieren aan de kaak te stellen, zou het misschien juist wel kunnen werken om te laten zien hoe mooi en toch ook wel hoe schattig bijvoorbeeld varkens, lammetjes en kalfjes zijn. Mensen die eens een tijd in de ogen van een varken hebben gekeken, willen daarna vaak niet meer dat het slachtoffer wordt. Het zijn gewoon prachtige wezens. Maar dat zie je niet meer als ze in roze plakjes gesneden in het vleesschap liggen.

Het zou geen slecht idee zijn om in de supermarkt filmpjes te tonen van wat je eigenlijk koopt. Ook hier geldt natuurlijk dat een verbod gewoon het best zou werken. Maar meer begrip over wat je eigenlijk doet als je bijvoorbeeld vlees eet, zou kunnen helpen. Het is net als met het vuurwerkverbod. Er moet een bepaalde kritische mensenmassa overtuigd raken, dat iets ondanks dat het al een lange traditie is, toch een heel slecht idee is. Dan ontstaat er genoeg draagkracht voor wetgeving.”

Maarten Reesink

Onderzoeker mens-dierrelaties aan de Universiteit van Amsterdam

“Taylor Waters beschrijft goed hoe we vallen voor bepaalde fysieke kinderlijke eigenschappen van dieren. Daarnaast speelt iets vergelijkbaars rondom gedrag. We hebben namelijk ook een zwak voor dieren die een, in onze ogen, kinderlijke afhankelijkheid in hun karakter blijven tonen. Neotenie heet dat. Roofdieren hebben dat vaker, omdat ze een meer afhankelijke en langere jeugdfase hebben. Een hert kan bijvoorbeeld al vrij snel zelf gras eten, maar een jonge leeuw doet er langer over om te leren een prooi te vangen. Hun leven lang blijven veel gedomesticeerde roofdieren, waaronder dus ook honden en katten, een bepaalde mate van die afhankelijkheid en nieuwsgierigheid tonen. Mensen houden daarvan.

“Mensen blijven viervoeters hun hele leven als baby’s behandelen”

Roofdieren passen trouwens ook beter in het Kindchenschema. Dat komt omdat roofdieren vaak een wat platter gezicht hebben, met ogen aan de voorkant, net als de mens. Dat helpt om diepte te zien, wat belangrijk is bij de jacht. Voor een prooidier is een breed blikveld belangrijker, daarom hebben zij hun ogen meer aan de zijkant van hun kop. Dat lijkt minder op onze baby’s, dus daar gaan we minder op ‘aan’. Het is de tekenaars van Disney met Bambi wel gelukt om een hertje te creëren dat onze zorgreflex aanspreekt, maar daarvoor hebben ze hem wel een onnatuurlijk groot hoofd met enorme ogen moeten aanmeten. En ze hebben die ogen ook veel meer aan de voorkant van zijn kop getekend dan dat ze bij een echt hert zitten.

De combinatie van neotenie en het Kindchenschema versterken elkaar bij onze huisroofdieren, honden en katten. Mensen blijven deze viervoeters hun hele leven als baby’s behandelen die ‘het allemaal nog niet zo goed begrijpen’. Dat is natuurlijk onterecht. Het zijn gewoon volwassen autonome dieren, die prima in staat zijn eigen beslissingen te nemen. Beter dan wij. Het is onze taak om hun vertoonde leefstijl zoveel mogelijk te ­faciliteren. Voor zover dat gaat natuurlijk, in een huis.”