David Van Reybrouck over de Belgische Klimaatzaak: “Klimaatopwarming moet je zien als een vorm van geweld”

David van Reybrouck, de Belgische cultuurhistoricus en voorvechter van democratische vernieuwing, leefde al wel langer milieubewust, maar werd in 2019 pas echt wakker. Toen gingen klimaatstakers ook in België massaal de straat op. Sindsdien wil Van Reybrouck zich minder richten op geschiedenis en meer op de toekomst: hij nam een aantal maanden vrij om de jongeren te ondersteunen. Zo kampeerde hij bij het Belgische parlement voor een nieuwe klimaatwet, zet hij zich in voor burgerparlementen voor het klimaat en is hij sinds vorige maand een van de belangrijkste spreekbuizen van de Klimaatzaak in België. Hij woonde elke minuut van het proces bij en deed daar verslag van op Facebook. Die verslagen werden door duizenden mensen gelezen.   

Wat staat er op het spel bij deze rechtszaak? 

“Het is een proces tegen de nalatigheid van de staat. 58.000 burgers, mede-eisers, verwijten de staat dat die onvoldoende haar klimaatdoelstellingen is nagekomen in het volle besef van wat er speelt. België heeft namelijk wél allerlei internationale verdragen ondertekend, maar er niet genoeg naar gehandeld. De mede-eisers vrezen dat ze daar tijdens hun leven, het leven van hun kinderen en dat van toekomstige generaties ernstige problemen van zullen ondervinden.”

Waarom zo veel mede-eisers? Zou één persoon eigenlijk niet al genoeg zijn?

“Je hebt gelijk: als ik me slecht behandeld voel door de overheid, kan ik de overheid ook als individu aanklagen. Maar al die mede-eisers tonen dat deze zaak breed gedragen wordt. Het is echt niet alleen een klein groepje dat hierom vraagt. Met elke ondertekenaar wordt dezelfde tekst sterker aangezet.” 

U bent ambassadeur voor de Klimaatzaak. Wat is uw rol? 

“Omdat ik zowel Nederlands, Frans als Duits spreek, vroegen de oprichters of ik op de eerste dag van het proces aanwezig wilde zijn om de pers te woord te staan. Het was toen echt niet mijn bedoeling om het hele proces te volgen. Ik dacht dat ik twee uurtjes kwijt zou zijn. Maar ik zat daar en dacht: dit is historisch. Toen heb ik vrij snel besloten om al mijn werk neer te leggen en elke minuut van het proces bij te wonen en daar verslag van te doen.”

Kan je de zaak vergelijken met de Urgenda-klimaatzaak in Nederland?

“Ja en nee. Ja, want het zijn burgers die de staat aanklagen. Nee, want hier gaat het om klimaatbeleid in een federaal land. Het is een zaak tegen vier overheden: de federale overheid en de drie gewesten Vlaanderen, Wallonië en Brussel. Daardoor is het ongelooflijk moeilijk om te bepalen wie er nu precies verantwoordelijk is voor wat. België ondertekent de internationale verdragen, maar het zijn de gewestelijke regeringen die een groot deel van de verantwoordelijkheid dragen om die doelstellingen te behalen. Het is huiveringwekkend hoe weinig overleg er is tussen de gewesten en met de federale staat. Dat is een moeilijkheidsgraad die er in de Nederlandse context niet was. 

Wallonië doet het bijvoorbeeld beter dan Vlaanderen. Moet de rechter dan alleen Vlaanderen veroordelen? Of moeten alle overheden over dezelfde kam geschoren worden omdat ze allemaal bijdragen aan het Belgisch klimaatbeleid? Volgens onze advocaten zijn alle gewesten verantwoordelijk.” 

Wat verwacht u van de uitspraak? 

“Ik weet niet wat het wordt, maar ergens vind ik dat ook wel positief: dat betekent dat de rechters een grote neutraliteit hebben uitgestraald. De rechters hebben zich nu met z’n drieën teruggetrokken en voor begin juli komt er een uitspraak. Ik vond dat onze advocaten niet alleen moreel sterker stonden, maar het ook juridisch beter deden. Argumentatie is echt een soort dramaturgie: er is een verhaal dat je moet vertellen en dat zat zeer goed in elkaar.”

Met welke uitspraak zou u tevreden zijn? 

“Er zijn zeven verzoeken vanuit de Klimaatzaak. Ik zou al blij zijn als het eerste verzoek wordt gehonoreerd: erken dat België is tekortgeschoten. Dat is de basis voor de andere verzoeken die steeds op elkaar voortbouwen. In andere verzoeken vragen we bijvoorbeeld of het gerecht de overheden elke paar jaar kan controleren op het behalen van de doelstellingen – net zoals iemand die in de schuldsanering zit en elke 4 maanden moet laten zien dat de gemaakte afspraken zijn nagekomen. Het vijfde verzoek gaat nog verder: we eisen een dwangsom van 1 miljoen euro per maand vanaf 2026, indien de doelstellingen niet gehaald worden. Het kan zijn dat we op drie punten gelijk krijgen en op vier andere niet. Ze zouden bijvoorbeeld kunnen zeggen: ja, de overheid is tekortgeschoten en we gaan hier elke 5 jaar naar kijken, maar we leggen geen dwangsom op.”

Het pleidooi van de Klimaatzaak begon met de woorden van de Franse Europarlementariër Pierre Larrouturou: “In feite is het naar de zak. Over 20 jaar kennen we de barbarij.” Voelt u zich ook zo over de toekomst? 

“Ik vrees dat hij gelijk heeft. Ik verwacht dat er nog veel ellende op ons af gaat komen. Ik heb de afgelopen 20 jaar veel geschreven over het geweld dat de mens de mens aandoet: van apartheid en kolonialisme tot populisme. Ik ben me gaan realiseren dat zelfs als we al het geweld tussen mensen konden berechten en vermijden, dan is het grootste geweld nog altijd onbenoemd: dat is het geweld dat de mensheid de planeet aandoet. Klimaatopwarming moet je zien als een vorm van geweld: het is een agressie.” 

Op de eerste dag was er veel media-aandacht voor de zaak, maar vanaf dag twee was het heel rustig in de zaal. Er waren zelfs bijna geen bezoekers. Hoe verklaart u dat? 

“De advocaten, ook aan onze zijde, zaten niet te springen om een showproces. Voor het succes van de rechtszaak hoeft de zaal niet vol militanten te zitten. Het kan soms zelfs helpen om het in alle rust en sereniteit te doen. Dat hebben de mensen achter de Klimaatzaak ook gerespecteerd: we gaan er geen kermis van maken. Er was één dag met een dubbele zitting en aan het einde van die middag zaten er nog maar vier mensen in het publiek. 

Maar de journalistieke belangstelling was inderdaad ook zeer beperkt. Bij eender welke moordzaak zitten er twintig journalisten in de zaal, terwijl het dan gaat om één mensenleven. Bij deze zaak gaat het om heel België. Ik vond het niet helemaal in verhouding.” 

De voorbereidingen voor de Klimaatzaak lopen al sinds 2014. Hoe lang gaat dit proces nog duren?

“We bevinden ons nu op het eerste rechtsniveau waar rechtzoekenden, wij in dit geval, heen gaan. Er is twee keer beroep mogelijk in de beroepsrechtbank. Ik heb met advocaten van de tegenpartij gesproken en zij zeggen: wij gaan door tot de laatste fase, namelijk cassatie. Volgens hen is dit zo’n verregaande inmenging van het gerecht bij de politiek, regering en parlement dat de grondwettelijke rechten getornd worden. Dat kan niet, vinden zij.”

Hoe ziet u dat?

“Daar ben ik het niet mee eens. De rechter zegt, net als in de Urgenda-zaak, niet welk klimaatbeleid er gevoerd moet worden. De rechtbank zou enkel zeggen welke doelstellingen er gehaald moeten worden, op eender welke wijze. Het verwijt dat de rechter aan politiek zou doen en op de stoel van de regering zou gaan zitten, vind ik echt onterecht. In moderne rechtsstaten, sinds Montesquieu in de 18e eeuw, worden rechtsstaten ingedeeld in drie machten: de wetgevende macht, de uitvoerende macht en de rechterlijke macht. Die eerste twee zijn verkozen. Sommige mensen lijken te denken dat het ondemocratisch is dat rechters niet worden verkozen, maar dat is volkomen onzin! In een democratie zijn er functies die niet verkozen zijn: generaal van het leger, de centrale bankier van de centrale bank, en dus de rechters. En dat is maar goed ook: rechters moeten losstaan van de volksgunst. Zij zijn een bewaker van de democratische rechtsorde en net zo belangrijk als de regering en het parlement.”   

Maar als de politici die falen om de klimaatdoelstellingen te halen weer worden herkozen, is dat dan niet de keus van het volk? 

“Zeker, maar het is aan de rechter om de regering en het parlement te herinneren aan hun plicht om de bevolking te beschermen. Bovendien is de situatie in België momenteel anders dan in Nederland: zo’n fenomeen als Rutte die maar blijft zitten, hebben wij niet. Deze regering is de groenste regering die België ooit gehad heeft. Was ik minister in deze regering, dan zou ik hópen dat ik werd veroordeeld: daarmee krijg je een extra stok achter de deur om vooruit te gaan met klimaatbeleid. Er moet druk komen op de regering van bovenaf, van onderaf en van de zijkant. Van bovenaf zijn dat Europa en de Verenigde Naties, die België herinneren aan de internationale afspraken. Van onderaf zijn het burgers die bezorgd zijn. De druk van de zijkant komt vanuit de rechtbank. Voor echt ambitieus klimaatbeleid moeten we beleidsmakers van alle kanten nudgen en dwingen. 

Stevig klimaatbeleid is niet populair op de korte termijn. Als politici in hun eentje onsympathieke maatregelen moeten treffen, vrezen ze daarop afgerekend te worden. Vandaar dat ik er ook voor pleit om onafhankelijke burgerpanels die met loting worden samengesteld te introduceren: die helpen de politici om de hete kastanjes uit het vuur te halen. Als die onsympathieke maatregelen samen met burgers worden genomen, kunnen ze tenminste zeggen dat een burgerparlement, representatief voor België, hiervoor gekozen heeft.” 

Denkt u dat deze klimaatzaak niet nodig was geweest als er eerder burgerpanels waren geweest?   

“Daar ben ik absoluut van overtuigd. Dan hadden we nu veel ambitieuzer klimaatbeleid gehad. De ernst van de situatie is al lang bekend: de film van Al Gore kwam uit in 2006 en de rapporten van het IPCC verschenen al in de jaren 90. Er is zo veel tijd verspild. We hebben een halve eeuw verspild, eigenlijk al sinds het rapport van Rome.”

Is klimaatverandering een te ingewikkeld probleem voor onze huidige democratie? 

“Tijdens de jaren 70 en vroege jaren 80 was klimaatverandering een nieuw probleem waarvan niemand wist hoe je het moest aanpakken. Regeringen waren in de jaren daarvoor bezig met hele complexe uitdagingen, zoals pensioenstelsels en werklozensteunen, en ineens kwam daar nog een veel groter vraagstuk bij. De eerste 10 jaar zal klimaatverandering een te complex onderwerp geweest zijn.” 

Maar daarna?

“Vanaf de jaren 80, 90 en 0 zien we de wereldwijde opkomst van het neoliberalisme. De val van de muur werd gezien als het bewijs dat kapitalisme het antwoord is op alles. We kregen een nog veel fanatiekere vorm van kapitalisme: het neoliberalisme. Het credo was dat de staat veel goedkoper zou kunnen werken als een aantal traditionele functies van de staat uitbesteed zouden worden aan de privésector. Denk aan zorg, onderwijs, openbaar vervoer, post. Men dacht door privatisering dezelfde kwaliteit te kunnen bieden voor minder geld.”

Hoe heeft deze ontwikkeling onze democratie beïnvloed?

“Alles is vermarkt, ook de politiek. Vroeger waren politieke partijen de spreekbuis van grote organisaties, zoals de boerenbond en de arbeidersvakbond. Die groepen hadden allemaal een partij: er was verzuiling. Dat is allemaal weggevallen. Partijpolitiek kreeg een vorm van marktwerking: hoe kunnen we zo goed mogelijk scoren bij de volgende verkiezingen? Hoe kunnen we zo goed mogelijk een deel van de markt verwerven, een deel van de taart in huis halen? Spindokters en communicatie-experts werden belangrijker voor een politicus dan zijn contacten met de boerenbond of arbeidersbeweging. Politieke partijen zijn toen voor een groot deel losgekomen van die grote maatschappelijke organisaties. 

Als je politiek zo organiseert, als een markt, waar om de 4 jaar het geld en de macht wordt verdeeld, ja… dan wordt het voor een politicus lastig om moedige beslissingen te nemen op de lange termijn. Klimaatbeleid is goed voor de verkiezingen van 2050, maar niet per se voor die van 2024. Het burgerparlement is bijna een soort hulpinstrument om een democratie te helpen die helemaal in de logica van marktwerking is verzakt.” 

Uw idee over burgerparlementen krijgt steeds meer weerklank. Toch lijkt de invoering ervan, gezien de urgentie van het probleem, niet snel genoeg te gaan. Hoe vindt u motivatie om steeds door te gaan?

“Als activist moet je geduldig zijn, maar als klimaatactivist juist heel ongeduldig. Ik laaf mij aan de schoonheid van de natuur en daardoor hou ik het vol. Maar het doet ook pijn om te zien dat juist die natuur, die altijd zo’n troostende werking heeft, zelf zo ziek is op dit ogenblik. Het is alsof je aan het sterfbed van je moeder staat. Ik probeer aan mijn innerlijke rust te werken: ik doe aan yoga, ik leef gezond – dat kan absoluut werken. Voor jezelf zorgen is niet egoïstisch. Het is een manier om te kunnen geven. In het vliegtuig zeggen ze ook altijd dat je eerst je eigen masker op moet zetten en dan pas die van je kind. Anders ga je er alle twee aan.”