Afgegraven stranden, misvormde rivieren, verdwenen eilanden en een dode zeebodem. De wereldwijde vraag naar zand begint steeds grotere gevolgen te krijgen. In Nederland zijn die nog te overzien, maar dat gaat veranderen. Ook wij hebben steeds meer zand nodig, voor kustversterking tegen de stijgende zee.
Als je op het strand ligt te bakken en je kijkt om je heen, zul je het niet verwachten: zand is een schaars goed aan het worden. We gebruiken er met z’n allen enorm veel van, voor de productie van glas, computerchips, cosmetica, beeldschermen en vooral voor beton. En het wordt steeds meer. De hoeveelheid zand die wereldwijd gebruikt wordt, is in 20 jaar verdrievoudigd.
“Alle samenlevingen zijn gebouwd op zand”, zegt Pascal Peduzzi van het VN-Milieuprogramma (UNEP) vanuit Geneve. Hij bracht in 2014 een rapport uit waarin het probleem van de groeiende zandvraag én problemen rond de zandwinning worden aangekaart. “Gebouwen, wegen, bruggen, dammen, vliegvelden; die hebben allemaal zand nodig. En nu de economie herstelt, zie je een toename van de vraag naar cement, en dus naar zand. Vooral in China”, aldus Peduzzi. In de jaren nadat hij zijn rapport schreef, is de vraag naar zand inderdaad alleen maar toegenomen. “De vraag wordt geschat op 50 miljard ton per jaar: een enorme hoeveelheid materiaal. Dat is 18 kilo per dag voor elke persoon op aarde. Er is niets ter wereld, behalve water, waarvan we zoveel gebruiken. En zand is, in tegenstelling tot water, geen hernieuwbare grondstof. Er is geen enkele manier waarop je zulke hoeveelheden, van welk materiaal dan ook, blijvend kunt winnen zonder enorme impact op het milieu.”
Afgravingen
En dat blijkt. Niet al het zand is geschikt als bouwzand. Zand voor de bouw wordt vooral gewonnen uit groeves, rivieren of meren, en dat is niet zonder gevolgen. Peduzzi laat via Skype een foto zien van hemzelf in een zandgroeve nabij de kust van Tunesië. “Je ziet dat de bodem ver onder de voet van de palmen is komen te liggen. Die zullen allemaal afsterven. Ook is hier een vorm van bescherming tegen zeespiegelstijging verdwenen, en er zijn al meldingen van meer zout water in de bodem.” Op andere plekken heeft zandwinning de koers van de rivier en de afvoer van het water beïnvloed, soms met droogte tot gevolg, of juist met een toename van overstromingen.
Veel van deze afgravingen gebeuren illegaal. In India en Cambodja bestaat zelfs een zandmaffia, die er niet voor terugdeinst omwonenden te bedreigen en milieuactivisten te mishandelen. “Ik heb dergelijke verhalen ook gehoord over Jamaica”, zegt Peduzzi. “Maar in de meeste gevallen is het niet eens illegaal, omdat er helemaal geen regels zijn.”
Dat is de situatie in veel Afrikaanse landen. Peduzzi toont foto’s van een strand in Sierra Leone waarop te zien is hoe mensen vrachtwagens volladen met zand van het strand. ”Dat strand was binnen een dag helemaal verdwenen. Dat is echt schokkend. Maar het gebeurt gewoon, want er is geen regelgeving. Het zand is gratis, ze scheppen het van het strand en verkopen het aan bouwbedrijven. De volgende dag is er een ander strand aan de beurt. Dat gebeurt langs de hele kust. Op korte termijn helpt het arme mensen aan een inkomen, maar op lange termijn is er geen kans meer op ontwikkeling van bijvoorbeeld toerisme.”
Veel van dat zand komt dus uit zee, waar het winnen ook grote impact kan hebben, benadrukt Peduzzi. “Alles wat op zo’n plek op de bodem leefde, gaat dood, en het zorgt voor troebel water. Dus het heeft ook invloed op de visserij.” Daarnaast wil zandwinning verder uit de kust niet zeggen dat de stranden veilig zijn. “Als je ergens zand weghaalt, zorg je ervoor dat ander zand weer naar die plek toe wordt getrokken. Dat is een zorgelijk punt.”
Ook de winning op zee wordt deels illegaal uitgevoerd. Maar ook hier geldt: meestal is het niet eens ‘illegaal’, omdat er geen regels zijn.Singapore is niet het enige land met grote landaanwinningsprojecten. Bekende voorbeelden zijn de kunstmatige eilanden bij Dubai, in de vorm van palmen en de wereld, die onvoorstelbare hoeveelheden zand hebben gevraagd. Geen woestijnzand van dichtbij, want dit is door de ronde vorm niet bruikbaar. Het zand kwam van zeeën en rivieren elders in de wereld, tot Australië aan toe, en werd door onder andere Nederlandse baggerbedrijven tot nieuw land opgespoten. Die baggerbedrijven deden hetzelfde dicht bij huis, bij de onlangs aangelegde Tweede Maasvlakte.
Schade aan de Noordzee
Strenge regels zijn er wel in Europa. Maar ook in de Noordzee bedreigt zandwinning het ecosysteem van de zeebodem, weet marien ecoloog Martin Baptist van Wageningen Marine Research. “We boffen enorm met onze grote zandbak, maar het is nog wel een probleem om al dat zand duurzaam te winnen. Het gaat tot nu toe best goed, maar ik maak me wel zorgen over de toekomst.”
Zandmaffia-praktijken komen hier niet voor, meent Baptist. “Nederland kent veel regelgeving, en die wordt ook gerespecteerd. Er wordt bijvoorbeeld alleen maar zand gewonnen ver uit de kust, waar het dieper dan 20 meter is. Dat betekent dat echte excessen hier niet voorkomen.” Maar geheel probleemloos is ook de zandwinning hier ook weer niet, zeker niet op de lange termijn. Vooral een proces genaamd ‘zandsuppletie’ zal, gezien de zeespiegelstijging, in de toekomst veel zand gaan vragen. “Bij zandsuppletie wordt zand van de zeebodem opgezogen en net voor de kust of op het strand zelf aangebracht om de kust te beschermen. Daarmee wordt óók al het bodemleven opgezogen. In het schip leeft alles nog wel, maar dan wordt het op het strand gekwakt. Je kunt er vanuit gaan dat nagenoeg alles uiteindelijk doodgaat.”
Afschrapen
Baptist onderzocht de zandwinning voor de Tweede Maasvlakte. “Ook om uit te vinden hoe we zand kunnen winnen zodat het de minste schade oplevert”, zegt Baptist. “Dat kan bijvoorbeeld door niet te oppervlakkig af te graven. Lange tijd was er een richtlijn dat je alleen de oppervlakte van de zeebodem mocht afschrapen. Maar daar zit juist het bodemleven. Als je dieper graaft, is er minder schade. Maar je kunt ook geen heel kleine diepe kuil graven, die moet dan ook breder worden, anders stort alles in. In diepere putten is bovendien geen doorstroming, waardoor de onderste laag water zuurstofloos wordt. Een goed alternatief zou zijn om diepe geulen te graven, waar het water doorheen kan stromen. En reliëf aanbrengen, zodat je diversiteit krijgt in dieptes, hellingen, stroomsnelheden, korrelgroottes, en daarmee ook biodiversiteit. Maar zo’n ecologisch onderwaterlandschap creëren kost een baggeraar wel geld, dus dat zal een lastig punt zijn.”
De hoeveelheid zand die nodig is voor zandsuppletie blijft groeien. Nu is dat 10 tot 12 miljoen kuub zand per jaar, de tweede Deltacommissie ging al uit van een stijging naar 85 miljoen kuub in de komende decennia. Recentere schattingen gaan zelfs richting 140 miljoen kuub zand per jaar. Baptist: “Dan ga ik me wel zorgen maken. Dat zijn grootschalige veranderingen in een tempo waarin het bodemleven amper de tijd krijgt om te herstellen.”
Oplossingen
Toch ziet Pascal Peduzzi van UNEP Nederland en de rest van Europa niet als grootste zorgenkindje. “In Europa wordt het in elk geval gereguleerd, dat moeten we in andere delen van de wereld nog zien te bereiken”, zegt Peduzzi. “Er zou altijd eerst een milieutoets gedaan moeten worden, waarna besloten wordt waar en hoe er gewonnen mag worden. Bedrijven zouden dan onder strikte voorwaarden een concessie moeten krijgen, waarbij belasting wordt geheven die gebruikt kan worden voor ontwikkeling van alternatieven voor zand of recycling van materialen waar zand in is verwerkt. Als je het enkel aan de markt overlaat, krijg je het soort situaties waarin de omgeving voor lange tijd wordt vernietigd.”
Maar uiteindelijk moet ook de vraag omlaag. Effectiever en duurzamer bouwen, zodat we minder vaak nieuwe gebouwen nodig hebben, is een oplossing. En prikkels zoals belasting op beton, en het subsidiëren van recycling. “Er kan veel gerecycled worden, zoals beton en glas. Maar ook de as van afvalverbrandingsinstallaties kan een grondstof voor beton zijn”, zegt Peduzzi.
De vraag naar zand voor beton kan wellicht omlaag, maar kustverdediging zal nodig blijven. “Er bestaan al tijden plannen om een soort tweede dijk voor de kust te bouwen, of de kust in te pakken in beton”, stelt Baptist als paradoxale oplossing. “Maar dat zijn geen oplossingen voor de verwachte mate van zeespiegelstijging. Bovendien is het voordeel van onze kust juist dat het een zachte kust is die kan meegroeien. Wat de laatste jaren gebeurt, is zandsuppletie door middel van een ‘zandmotor’. Dan breng je op een plek voor de kust zand op, dat langzaam uitwaaiert over de omgeving, in een voor de natuur gunstiger tempo. Maar voor die 140 miljoen kuub waar ze het nu over hebben, zijn wel zeven zandmotoren per jaar nodig. Waar moeten we ze kwijt? Ik weet het echt niet.”
Piet van Noort (@pietjepier) zegt
Wat is onze zachte kust toch een mooi voorbeeld maar hebben jullie wel eens uit de lucht gekeken hoe onze kust boog verrinneweerd is? Een zandmotor die niet om aan te zien is waarna, na een kleine onderbreking voor de haven van Scheveningen, het strand van onze residentiestad er wel erg ver uit springt. Waar zijn de mooie manen van onze leeuw gebleven, wat heeft RWS een zooitje gemaakt van onze mooie gladde kust boog! Zacht waar het kan, hard waar het moet is op deze manier geen exportproduct om als voorbeeld te dienen. Zullen we dan toch maar de Haaksezeedijk uit de bureaula van de duurst betaalde ambtenaar halen?
edu zegt
je kan hier de dijken verhogen, maar dat moet niet alleen in Nederland, anders loopt Nederland via onze buurlanden alsnog onder
Opa Jos zegt
De zandmotor bij Hoek van Holland bevat hoge concentraties gif. Wordt het opgezogen Noordzeezand wel gecontroleerd ? Kennelijk niet. Wat spoelt er uit de zeeschepen die zgn. Zeezwaaien ? Ze kunnen lozen wat ze willen… en dat zakt naar de zeebodem. Stranden van o.a. Katwijk en Noordwijk zijn de laatste jaren met zeezand opgespoten.