Vissers ver van zee

De regering van Senegal verplaatst vissersgemeenschappen die worden bedreigd door zeespiegelstijging, met geld van de Wereldbank, naar het droge binnenland. Maar daar is geen werk. “Ik denk dat ze ons gewoon weg willen hebben om zonder gedoe gas te kunnen winnen op zee.”

In de stoffige straatjes van Diougop, in het noorden van Senegal, hangt een spookachtige stilte. Een paar geiten liggen in de schaduw te schuilen voor de ongenadige middagzon. Verder is het nieuwbouwproject voor een groot deel uitgestorven. De geelwitte huisjes huizen in Diougop zijn gloednieuw, op een desolate zandvlakte verderop wordt nog druk gebouwd. Met miljoenen dollars van de Wereldbank worden hier meer dan vierhonderd woningen uit de grond gestampt. De bedoeling is om er kustbewoners te herhuisvesten die bedreigd worden door zeespiegelstijging.

In Diougop is elektriciteit en een waterleiding, maar de bewoners zijn boos. Hun nieuwe woonplek ligt namelijk 10 kilometer verwijderd van de zee waarvan ze voor hun inkomen afhankelijk zijn. Zo ver van de kust is het onmogelijk voor bedrijfjes om te overleven; er is geen openbaar vervoer en winkeltjes komen niet van de grond. Maar er is meer. “De visserij is voor ons niet alleen maar onze broodwinning”, zegt Boly Fall, visser van beroep. “De zee is wie wij zijn. Nog steeds sta ik elke morgen vroeg op om naar de kust te gaan. Dat doet iedereen hier. Overdag is Diougop compleet verlaten.”

Dichtbevolkt kustgebied

Senegal is een land van vissers. Voor de kust van de voormalige Franse kolonie komen de uitlopers van twee vruchtbare visgronden samen: het Atlantische Oceaangebied rondom de Canarische Eilanden en de Golf van Guinea. Ongeveer 40 procent van alle dierlijke eiwitten die in Senegal geconsumeerd worden, komt uit zee. De lokale economie is grotendeels afhankelijk van de visserij, elke dag varen vanaf de kust duizenden houten prauwen uit om sardines en andere kleine vissen te vangen. Zo gauw de boten aan land komen, wordt de vangst op de visafslag aan het strand verkocht aan lokale handelaars en vissersvrouwen. Die drogen of roken de vis en verkopen hem op de markt door aan vrouwen die er thuis het nationale gerecht van Senegal mee bereiden: thieboudiënne (rijst met vis en kruiden).

Maar de ruim 700 kilometer tellende kustlijn van Senegal wordt volgens de Verenigde Naties ernstig bedreigd door klimaatverandering. Elk jaar stijgt de zeespiegel met 1,4 millimeter. Daardoor is de oceaan de afgelopen 50 jaar met gemiddeld 1 meter per jaar landinwaarts geschoven. Als die stijging doorzet, komt er later deze eeuw circa 6 duizend vierkante kilometer aan laagliggend kustgebied onder water te staan: een economische ramp in een land waar 60 procent van de bevolking aan zee woont en werkt. Mensen die dicht aan de kust wonen, zullen daarom moeten vertrekken. Maar Boly vreest dat door de opgelegde herhuisvesting de levensomstandigheden alleen maar zullen verslechteren. “Wij wonen hier zonder vreugde”, zegt hij in een huis waarvan de muren zijn zwartgeblakerd vanwege een binnenbrand door slecht aangelegde bedradingen. “En de Wereldbank doet geen enkele moeite om onze problemen op te lossen.”

Zware stormen

De meeste vissers in het noorden van Senegal wonen op het smalle en zanderige schiereiland Langue de Barbarie, dat zich rondom de stad Saint-Louis meer dan 20 kilometer in zee uitstrekt. In 2018 werd het gebied getroffen door een nachtelijke vloedgolf van meer dan 4 meter die een spoor van verwoesting achterliet. Onder invloed van klimaatverandering wordt de kust van Senegal steeds vaker getroffen door zware stormen. De gepensioneerde visser Amadou Diague laat in de visserswijk van Saint Louis zien hoe groot de schade van de vloedgolf nog steeds is. Van veel kust- woningen is alleen nog een verbrokkeld fundament over. De moskee en een van de schooltjes in de wijk zijn volledig weggevaagd. Tegenwoordig bidden de buurtbewoners in een houten keet. Amadou wijst naar de stenen bouwsels achter hem: “Tijdens het hoogwater van 2018 zijn veel gebouwen hier gewoon weggespoeld. Dus we weten niet hoelang we nog kunnen blijven.”

Na de vloedgolf van 2018 riep de regering de hulp in van de Wereldbank. Er moest een plan komen voor de herhuisvesting van de naar schatting 80 duizend mensen die wonen in de door het stadsbestuur vastgestelde risicozone van 20 meter tot aan de kust. De Wereldbank stelde vervolgens het Saint-Louis Emergency Recovery and Resilience Project (SERRP) samen. Daarmee konden de 2,5 duizend directe slachtoffers van de vloedgolf worden opgevangen in een tentenkamp, waarna landinwaarts een start werd gemaakt met de bouw van nieuwe dorpjes – zoals Diougop. Voor het hele project heeft de Wereldbank 80 miljoen dollar beschikbaar gesteld. Uiteindelijk is het de bedoeling dat 11 duizend kustbewoners een nieuwe woning krijgen in het binnenland.

Wanhoop

Het herhuisvesten van zo veel mensen gaat niet zonder slag of stoot. Want in de praktijk weten de vissers niet hoe ze zo ver van de kust hun geld moeten verdienen. Daarom reizen ze dagelijks terug naar zee, wat de economische levensvatbaarheid van de nieuwe wijk ondergraaft. Boly Fall is behalve visser ook president van de bewonersvereniging in Diougop. “De golven hebben onze huizen vernietigd en nu wonen we te ver van de kust. We verliezen onze band met de visserseconomie, en dat is het enige wat we kennen”, vertelt hij op afgemeten toon. “Als een goede vangst aan land komt, dan moeten onze vrouwen eerst een taxi nemen naar het strand. Als ze daar aankomen, zijn de beste vissen allang verkocht. Het is leuk om weer een huis te hebben. Maar in feite wonen we hier uit wanhoop, omdat er geen andere keus is.”

Voor de vissers en de vrouwen zijn de aanpassingen moeilijk te verteren, vooral omdat veel beloofde voorzieningen ternauwernood tot stand komen, foetert Khady Beye Sene. Zij woont al sinds 2018 in Diougop. “De Wereldbank belooft al sinds het begin dat er een busverbinding naar de kust komt. Ik heb in 6 jaar nog geen bus zien rijden. Er is geen dokter in de buurt en ook naar de markt gaan kost veel tijd. We konden geld lenen, maar alleen onder erg ongunstige voorwaarden. Alle kleine winkeltjes en kleermakerateliers die we probeerden op te zetten, zijn failliet gegaan. Omdat hier overdag niemand is.”

Tenten op een zandvlakte

Saint-Louis was ooit een rijk en belangrijk handelsknooppunt. De Fransen bombardeerden de nederzetting aan de monding van de rivier de Senegal tot hoofdstad van Frans-West-Afrika. Het historische stadscentrum is UNESCO Werelderfgoed en staat vol met oude koloniale architectuur in afbladderende pastelkleuren. Nadat de Wereldbank een projectovereenkomst ondertekende met de centrale regering in Dakar, zijn veel uitvoerende taken terechtgekomen bij het stadsbestuur van Saint-Louis. Boun Daouda Soumaré is directeur-generaal van het gemeentelijke ontwikkelingsbureau en houdt zich bezig met de uitvoering van het SERRP. In zijn boekenkast staan wetenschappelijke rapporten over klimaatverandering naast het werk van islamitische profeten. “We hebben hier de laatste jaren meerdere incidenten gehad die allemaal te maken hadden met zeespiegelstijging”, vertelt hij. “Een belangrijk gevolg daarvan was het besluit om mensen te gaan herhuisvesten in samenwerking met de Wereldbank. Zo’n internationale instelling doet alleen zaken met nationale overheden. Dus het geld gaat eerst daarnaartoe en dan druppelt het pas langzaam onze kant uit. Daardoor hebben de overstromingsslachtoffers uit 2018 3 jaar in tenten moeten wonen op een zandvlakte. Ik snap wel dat ze niet tevreden zijn.”

Boun maakt zich zorgen over hoe haalbaar de herhuisvesting op de lange termijn is. Er moeten immers erg veel mensen verplaatst worden die al generaties lang niets anders kennen dan het vissersleven. Hij trekt met zijn vinger een denkbeeldige lijn op zijn eikenhouten bureau: “Dit hier is de kust en in deze kwetsbare zone is het verboden om nieuwe woningen te bouwen. De visserswijk in die zone is het meest dichtbevolkte deel van de stad. In de toekomst zullen er dus nog veel meer mensen moeten vertrekken omdat de zeespiegel blijft stijgen. Voor hen worden nieuwe woningen gebouwd. Nu al geven veel families aan niet te willen verhuizen. De moskee waar ze naartoe gaan ligt in de buurt en ze zijn gewend aan hun leven bij de zee.”

Speciale economische zone

Een deel van het projectbudget van de Wereldbank is bestemd voor de ontwikkeling van een speciale economische zone bij Diougop. Daar moeten bijvoorbeeld voedselfabriekjes en kweekvisbedrijven gebouwd gaan worden. Zo wil de bank werkgelegenheid creëren in Diougop zelf zodat er een lokale economie kan ontstaan die losstaat van de traditionele visserij. Daartoe zijn begin 2025 enkele leencontracten getekend tussen de Wereldbank en vijf Senegalese bedrijven. Samen willen zij een geïntegreerd boerenbedrijf opzetten dat schapen- en kippenvlees gaat produceren. Een woordvoerder van de Wereldbank benadrukt dat over zulke initiatieven uitgebreid overleg is geweest met zowel het stadsbestuur als de bewoners: “Leden van de gemeenschap waren nauw betrokken bij de beoordeling van de huisvestingslocatie in Diougop. De behoeftes van mensen kunnen met het verstrijken van de tijd echter veranderen. Om hen de mogelijkheid te geven hun zorgen te uiten, hebben we een klachtenprocedure geïntroduceerd.”

“Het heeft geen zin een kapperszaak te beginnen in een wijk waar overdag niemand is”

Boun is kritischer: volgens hem besteedt de Wereldbank veel te weinig aandacht aan de behoeften en belangen van de lokale bevolking. “De Wereldbank investeert in sectoren die niet binnen het interessegebied van de mensen vallen”, legt hij uit. “Bovendien zijn allerlei werkgelegenheidsprojecten mislukt omdat het helemaal geen zin heeft om een kapperszaak te openen of als kleermaker te beginnen in een wijk waar overdag niemand is. Zo’n bank is erg groot en ze werken top-down. Ze vragen weinig aan de bevolking die ze zeggen te willen helpen. Dat is tragisch: het doel is natuurlijk wel degelijk om mensen te redden van de golven.”

Gaswinning

Het wantrouwen tegen de herhuisvesting wordt nog eens extra aangewakkerd nu er pal voor de kust van Saint-Louis gas gewonnen wordt. De Britse oliegigant BP startte eind 2024 samen met staatsbedrijf Petrosen en het Texaanse Kosmos Energy de gaswinning in het Greater Tortue Ahmeyim (GTA) veld. Volgens Amadou Diague begrijpen veel vissers niet dat zij hun huis moeten verlaten vanwege klimaatverandering, terwijl westerse multinationals fossiele brand- stoffen komen oppompen. Zeker omdat het gas uit het GTA-veld bijna uitsluitend bestemd is voor de export naar Europa. Als klap op de vuurpijl ligt het platform van BP midden in een gebied waar altijd gevist werd. Amadou wijst naar de oceaan: “Er zaten altijd heel veel goede vissen in dat stuk zee. Sterker nog, veel vissen nestelen graag rondom de poten van het platform. Maar het is ons verboden om daar nog langer in de buurt te komen. We hebben een grote protestactie georganiseerd om de regering te laten weten dat we uit onze eigen viswateren gegooid werden. Maar naar ons luistert helemaal niemand.”

Europese vraag

De protesten van de vissers zijn wel doorgedrongen tot Daouda Dienne, energieanalist van het Natural Resource Governance Institute (NRGI) in de hoofdstad Dakar. Hij kijkt kritisch naar de gevolgen van de gaswinning voor de lokale visserij en zet grote vraagtekens bij de economische haalbaarheid van het gasproject. Eind 2024 publiceerde NRGI een kritisch rapport om te waarschuwen tegen een te grote exportafhankelijkheid van gas. Op dit moment probeert de regering van Senegal met name Europese landen die alternatieven zoeken voor Russisch gas te strikken als afnemer. Maar als er andere energieleveranciers gevonden worden, kan de huidige gasvraag uit Europa opeens wegvallen, vreest Daouda. NRGI adviseert de Senegalese regering daarom juist meer te investeren in de ontwikkeling van hernieuwbare energie. “Nu wil Europa veel gas kopen. Maar dat hoeft over 5 jaar niet meer zo te zijn”, legt Daouda uit. “En in Senegal zelf zijn er bijna geen gaspijpleidingen, dus de eigen bevolking heeft er niets aan. Wij hebben berekend dat het tot 2 miljard dollar kan kosten om het gas dat voor de kust gewonnen wordt bij huishoudens in eigen land te krijgen. Zulke investeringen zijn voor een arm land als dit een veel te groot risico.”

Gasbelangen wegen simpelweg zwaarder dan die van vissersgemeenschappen

Daouda waarschuwt dat traditionele sectoren als de visserij nu worden opgeofferd in de hoop veel geld te kunnen verdienen aan gasexporten die zwaar kunnen gaan tegenvallen. Op de langere termijn zal dat de lokale economie veel schade berokkenen, vertelt de analist: “De zee rond het gasplatform bij Saint-Louis is tot verboden gebied verklaard en dat leidt tot grote maatschappelijke spanningen. Er moet op zijn minst financiële compensatie komen voor lokale vissers. Maar ik vrees dat zoiets nooit van de grond komt en de gasbelangen simpelweg zwaarder wegen dan die van vissersgemeenschappen.”

Pottenkijkers

De contouren van het gasplatform steken scherp af tegen een ondergaande zon. Verderop klieft een houten prauw door de hoge golven richting strand, terwijl een groepje jonge vrouwen visresten de zee in kiepert. Amadou zit in een plastic kuipstoel voor de overblijfselen van een door de vloedgolf weggeslagen huisje en speelt met een kralensnoer. Omdat vissers elke dag de weersvoorspellingen nauwgezet in de gaten houden, hebben ze de effecten van klimaatverandering sneller door, vertelt hij. “Ik heb het gevoel dat de Wereldbank en onze regering ons voor de gek houden. Ze luisteren niet als er bezwaren zijn, maar zeggen wel dat we moeten vertrekken. Intussen wordt er een gasplatform gebouwd op zee en mogen wij opeens niet meer vissen. Ik denk dat ze ons gewoon weg willen hebben om zonder pottenkijkers gas te kunnen winnen op zee.”

Dit artikel is mogelijk gemaakt dankzij financiering van het Pulitzer Center. Met medewerking van de Senegalese journaliste Borso Tall.