“Tijd dat we het zeggen: sluit óók de kolenhavens!”

Het fossiele energiesysteem piept en kraakt, maar in Nederland stijgt de uitstoot nog steeds. Want hier regeert beleidschaos voor een transitie naar duurzaam, zegt klimaatjournalist Rolf Schuttenhelm. Hoe kunnen we tegelijk op de klimaattop in Parijs beloven ons onder 1,5 graad opwarming te houden, en in hoger beroep gaan in de Klimaatzaak om ons onder 2 graden opwarming te houden? Schuttenhelm stelt: hou op met de compromissen. Sluit niet alleen alle kolencentrales, maar ook de kolenhavens.

Morgen is het precies een jaar geleden dat de rechter zich uitsprak in de klimaatzaak van Urgenda en 900 mede-eisers: de Nederlandse staat doet onvoldoende om burgers te beschermen tegen gevaarlijke klimaatverandering. Er bestaat beleidsvrijheid, maar die heeft een harde ondergrens, zo luidde het vonnis: de uitstoot moet met tenminste 25 procent omlaag, tussen 1990 en 2020. Méér mag, maar minder niet.

Met die reductie behouden we een minimale kans om onder 2 graden opwarming te blijven. We kunnen dat bereiken door alle kolencentrales te sluiten. Kwestie van doen. Maar wacht eens even… Was er in de tussentijd niet nóg iets gebeurd?

Oh ja! Parijs!

Tijdens de grote internationale klimaattop van december 2015 in Parijs geschiedde het wonder: de wereld werd het eens over drie dingen: We moeten samenwerken. We hebben bindende doelen nodig. Én de ambitie moet omhoog. Nederland zei daarop ja, ja en ja – en dus namen ook wij officieel een nieuw, beter, prachtiger, wetenschappelijker, moreler klimaatdoel aan:

Anderhalve graad.

En dan ontkom je er echt niet meer aan: méér doen dan het allerminste. Fossiel kan niet meer – steenkool voorop. Pak ook de doorvoer aan, en sluit de kolenhavens van Amsterdam en Rotterdam, de twee grootste van Europa.

Kolencentrales

De oproep om – als belangrijke eerste stap – alle resterende kolencentrales te sluiten komt in de nasleep van de klimaatzaak van alle kanten. Zo ondertekenden 64 Nederlandse hoogleraren een manifest waarmee zij het kabinet oproepen het einde van het kolentijdperk onder ogen te zien. Milieuorganisaties zijn unaniem. En zelfs in de Tweede Kamer bestaat, met steun van bijvoorbeeld D66 en de PvdA, een meerderheid voor een Hollandse Kohleausstieg – alleen nog geen datum.

De realiteit is daarnaast bedroevend. Ten opzichte van 1990 is de uitstoot nog steeds geen gram verbeterd – en in 2015, het jaar van de klimaatzaak, het jaar van Parijs, het jaar van recordhitte, bosbranden en koraalverbleking, ging de Nederlandse CO2-uitstoot zelfs omhóóg, met ongeveer 5 procent – grotendeels dankzij toegenomen steenkoolgebruik door energiebedrijven.

Wat is er aan de hand? Ooit is ergens aan een tafel met bureaucraten afgesproken om oude kolencentrales in te ruilen tegen nieuwe. Grotere nieuwe, welteverstaan. Inderdaad, dit is hoe ons poldermodel volkomen faalt, als je de Europese ranglijstjes ernaast legt, waarin Nederland steevast onderaan bungelt.

Het gevolg: in 2015 opende de megacentrale in de Eemshaven, in 2016 kwam er een gloednieuwe centrale bij in de haven van Rotterdam. ‘Fossil lock-in‘ voor decennia, ofwel, zo zitten we ineens nog jaren en jaren vast aan kolen – de natte droom van die industrie. Maar uit dromen kun je ontwaken.

Want nu is de tijd van daden gekomen. De gezaghebbende klimaatnieuwssite Carbon Brief rekende voor dat we nog 8 à 9 jaar ademruimte hebben. De werkelijkheid is nog iets krapper, als je klimaattraagheid meerekent. Fossiele energie zal dus moeten stoppen – en steenkool, de meest CO2-intensieve, moet dan simpelweg éérst.

Fossiele export

Nederland heeft een unieke verantwoordelijkheid voor de rest van Europa. Het wordt tijd dat wij, in het licht van de zich mondiaal voltrekkende energietransitie, die verantwoordelijkheid aanvaarden. Wij zijn als dichtbevolkt kikkerland niet alleen een fossiele grootverbruiker – wij zijn ook een grote fossiele exporteur: Gronings gas. Shell. En de twee grootste steenkoolhavens van Europa.

Ook die fossiele export moet ten einde komen. Dat is een drietrapsraket, waarvan de eerste twee delen al ontbrand zijn: Groningers draaien eigenhandig de gaskraan dicht. Een tweede onderdeel is de carbon bubble, de investeringen in fossiel die waardeloos zullen blijken. Pensioenfondsen als ABP snappen het nog niet helemaal, maar geef ze een paar jaar en een paar miljard aan verdampte oudedagsvoorzieningen – en dan gaat het heel rap. Vanwege diezelfde bubbel kun je bedrijven als Shell en Exxon in wezen al als failliet beschouwen: de aandeelwaarden zijn gebaseerd op reserves waarvan onder het 2 graden-doel 60 tot 80 procent geen marktwaarde meer heeft. Met de nieuwe 1,5-graden-ambitie zal die zeepbel nog veel groter blijken te zijn.

En dan hebben we nog een laatste fossiel bastion waar bijna niemand over praat: de kolenoverslag. Nederland heeft anno 2016 de twee grootste steenkoolhavens van heel Europa. Amsterdam en Rotterdam. En dat kan simpelweg niet langer – zegt ook Jeremy Leggett, energie-expert en de directeur van Carbon Tracker Initiative in onderstaande speciale steunbetuiging aan Nederlandse klimaatactivisten:

bekijk ‘Special message from Jeremy Leggett to (Dutch) fossil fuel activists’ op YouTube

De opgetelde kolenoverslag van Amsterdam en Rotterdam bedroeg in 2015 maar liefst 49 miljoen ton. De equivalente CO2-uitstoot van deze steenkooloverslag is een slordige 45 miljoen ton CO2 – extra energiegebruik voor transport en havenprocessen niet meegerekend. Een deel van deze steenkooloverslag is bedoeld voor Nederlandse kolencentrales, maar veruit het grootste deel van de overgeslagen steenkool wordt doorgevoerd naar het buitenland, met name het Duitse Ruhrgebied. Dit gebeurt zowel via het goederenspoor – de Betuwelijn – als de binnenvaart:

“Vervoer van bijvoorbeeld steenkool naar energiecentrales in Duitsland gaat voor circa 25-30 procent per spoor. Dagelijks vertrekken vanuit één terminal in onze haven al 4 tot 6 treinen naar het Duitse achterland”, zo lezen we in het jaarverslag 2015 van de haven Amsterdam.

Als we daar nog een zweem van misplaatste koopmanstrots in kunnen lezen, laten we die dan direct beëindigen. De CO2-last van de kolenoverslag van de Amsterdamse haven is ruim 7 maal zo hoog als de gehele uitstoot van de rest van de gemeente, zo blijkt uit onderzoek van Fossielvrij Amsterdam. En we kunnen de vergelijking ook nationaal maken. De kolenoverslag van Rotterdam en Amsterdam vertegenwoordigen (bij de uiteindelijke verbranding van deze steenkool) een hoeveelheid CO2-uitstoot die maar liefst 25 procent zou toevoegen aan de officiële volledige CO2-uitstoot van de Nederlandse samenleving. Maar die uitstoot rekenen we niet mee, want die vindt plaats in andere landen. Dit is het smalle denken – onverantwoordelijk.

Wie toont de daadkracht?

Als we een uitstap uit kolen serieus willen nemen, moeten we ons niet alleen keren tegen kolencentrales. Die 1,5 graad kunnen we alleen halen als we überhaupt stoppen met kolen – en dus ook de steenkoolhavens sluiten.

Die 1,5 graden wordt wel het wonder van Parijs genoemd. Dat leek misschien zo, maar het kwam niet uit de lucht vallen. Jarenlang is er achter de schermen keihard aan gewerkt, door mensen die de hoop nooit hebben laten varen, van campaigners buiten die een massamobilisatie in de straten voor elkaar kregen, tot de kleine eilandstaten binnen van wie de onderhandelaars eindelijk gehoord werden.

En als politici niet in staat blijken te zijn hun eigen voornemens om te zetten in beleid, komen de mensen zelf opnieuw in actie. In mei zag de wereld hoe groot de fossielvrij-beweging inmiddels is geworden. Net als schone technologie vertoont ook deze beweging een exponentiële groei. Tijdens de mondiale actiegolf van Break Free 2016 sloten vierduizend activisten in Duitsland de grootste bruinkoolmijnen, legden zij alle kolentransport plat en blokkeerden voor 48 uur een kolencentrale tot deze door gebrek aan brandstof uitdoofde. Ende Gelände – tot hier en niet verder.

“We need an apartheid style boycott of fossil fuels”, schreef Desmond Tutu in 2014 in The Guardian.

De tijd daarvoor is nu.