Het recht weet wel raad met Shell

Roger Cox schreef op 24 juni 2015 geschiedenis door namens de stichting Urgenda en 900 mede-eisers de klimaatzaak te winnen tegen de Nederlandse staat. In die zaak oordeelde de rechter dat de Nederlandse overheid de uitstoot van broeikasgassen in 2020 met 25 procent moet verminderen ten opzichte van 1990. Dat vonnis werd bekrachtigd door het gerechtshof in Den Haag en ook door de Hoge Raad, de hoogste rechter in Nederland. De Urgenda-zaak krijgt inmiddels internationaal navolging in België – waar Cox ook het woord voert namens de eisers – en Duitsland, in Frankrijk, Zwitserland, het Verenigd Koninkrijk, Ierland, Noorwegen, de Verenigde Staten, Canada, Colombia, India, Pakistan en Nieuw Zeeland. Precies zoals Cox hoopte toen hij zijn boek Revolutie met recht (2011) schreef.

Waarom wilde je dat boek schrijven?
“Als advocaat hield ik me vroeger helemaal niet bezig met milieuzaken, ik deed vooral veel bouw- en vastgoedzaken. Totdat een medewerker van mij er in 2006 op aandrong dat ik de film van Al Gore zou kijken, An inconvenient Truth. Dat was voor mij een keerpunt. Ik vroeg me af hoe ik mijn steentje kon bijdragen. Naast mijn werk ben ik me gaan verdiepen in klimaatverandering, duurzaamheid, geopolitiek en het financiële stelsel. En ben ik in het recht op zoek gegaan naar de sleutel voor de oplossing van dit probleem. Dat die sleutel er is, daarvan ben ik altijd overtuigd geweest. Een probleem dat zo evident, zo ernstig en zo omvangrijk is, daar moet het recht toch raad mee weten? Het duurde 5 jaar voordat ik die sleutel had gevonden. In Revolutie met recht heb ik de blauwdruk opgesteld voor de zaak die ik later namens Urgenda zou voeren.”

Het boek gaat vooral in op de manier waarop staten aansprakelijk gesteld kunnen worden voor hun bijdrage aan klimaatverandering. Een klimaatzaak tegen het bedrijfsleven is minder goed uitgewerkt.
“Dat klopt. Ik heb altijd voor ogen gehad dat we eerst de aansprakelijkheid van de staat moesten aantonen, voordat we de stap naar het bedrijfsleven konden zetten. Nu de staat die aansprakelijkheid heeft, is dit het logische vervolg.”

Roger Cox is niet het type milieuactivist dat zich aan een boom vastbindt om de kap van een bos te voorkomen. De keurige Limburgse advocaat – strakke scheiding, blauw poloshirt – heeft een krachtiger middel tot zijn beschikking: het recht. Op een bloedhete nazomerdag ontvangt hij me op zijn koele kantoor in het centrum van Heerlen om te praten over de razend spannende rechtszaak tegen Shell die in december voor de rechter komt. Cox werkt er al 15 jaar naartoe. Als de rechter meegaat in zijn argumentatie en Milieudefensie en haar 17.000 mede-eisers in het gelijk stelt, zijn de gevolgen verstrekkend.

Waarin wijkt de zaak tegen Shell af van de Urgenda-zaak?
“In de zaak tegen Shell borduren we voort op het grondwerk dat we verricht hebben voor de Urgenda-zaak. Het is een vervolg, geen copy paste werk. Een staat heeft andere verplichtingen dan een bedrijf. Zo is Shell enkel indirect gebonden aan de mensenrechten terwijl de staat daar direct op aangesproken kan worden.”

Is dat voldoende?
“Daar ben ik van overtuigd. Er zijn genoeg aanknopingspunten om aan te tonen dat Shell de mensenrechten moet respecteren. In de rechtspraak, in de rechtsliteratuur én in documenten als de Guiding Principles on Business and Human Rights van de Verenigde Naties en de OESO-richtlijnen voor multinationals.”

Hoe overtreedt Shell volgens u de wet?
“Het begint ermee dat er wereldwijd een consensus bestaat over het feit dat een gemiddelde temperatuurstijging van 2 graden als gevaarlijke klimaatverandering moet worden beschouwd. Gevaarlijk voor de mensheid en voor de ecosystemen waarvan de mens afhankelijk is. Daar is iedereen het over eens, ook Shell erkent dat. In het Akkoord van Parijs uit 2015 staat dat een gemiddelde temperatuurstijging van 2 graden moet worden voorkomen, de internationale gemeenschap mikt op “well below two degrees” en liever 1,5 graad. Dus als we weten dat de gevarengrens bij 2 graden ligt, en als we vaststellen dat Shell een belangrijke speler is in het veroorzaken daarvan, en dat Shell bewust door blijft gaan met wat het nu doet, dan maakt het bedrijf zich medeschuldig aan het veroorzaken van gevaarlijke klimaatverandering.”

Welke wet overtreedt Shell dan precies?
“Wanneer Shell haar beleid niet aanpast, schendt het bedrijf de mensenrechten zoals vastgelegd in het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens. Shell brengt het recht op leven in gevaar.”

Shell is niet het enige bedrijf wiens activiteiten bijdragen aan het naderen van de gevarengrens. Wat maakt dat Shell op haar aandeel aan het probleem kan worden aangesproken door de rechter?
“Om dat te beantwoorden is het zinvol om te kijken naar de uitspraak van de rechter in de Urgenda-zaak. Nederland is goed voor 0,5 procent van de wereldwijde CO2-uitstoot. Daarmee is de Nederlandse staat volgens de rechter een belangrijke speler; het aandeel van Nederland in het probleem is namelijk substantieel of – in juridische termen – niet verwaarloosbaar klein. Voor Shell geldt dat wanneer je de emissies van haar activiteiten en haar producten bij elkaar optelt, je rond de 1 procent van de wereldwijde CO2-uitstoot uitkomt. Net als voor de Nederlandse staat geldt dus ook voor Shell dat hun bijdrage aan het probleem substantieel genoeg is om juridisch relevant te zijn.”

Dus Shell draagt juridische verantwoordelijkheid voor het klimaatprobleem?
“Dat is een belangrijke stap in de juridische redenering, ja. Uit de uitspraak van de rechter in de Urgenda-zaak kun je afleiden dat als je controle hebt over zo’n grote hoeveelheid CO2-emissies, dat die controle verantwoordelijkheid met zich mee brengt. Shell heeft wat ons betreft directe controle over haar CO2-emissies en die van haar klanten; het bedrijf kan immers zelf bepalen hoeveel producten het op de markt brengt. Als Shell zou willen, kan het daar morgen verandering in brengen. Ter vergelijking: de controle van de Nederlandse staat op de uitstoot van burgers en bedrijven in Nederland is minder direct. Toch achtte de rechter de Nederlandse staat verantwoordelijk voor CO2-emissies in Nederland.”

De indirecte aansprakelijkheid van Shell op het gebied van mensenrechten is niet het enige verschil met de Urgenda-zaak. Met de klimaatzaak begeeft hij zich opnieuw op onontgonnen terrein, legt Cox uit.

“Er is een hele nieuw laag van vragen die voor het eerst moet worden beantwoord. De rechter zal daarom kijken naar de unieke feiten en omstandigheden in deze casus. In dit geval zal bijvoorbeeld meespelen dat Shell een vonnis dat in Nederland door de rechter wordt geveld deels in andere landen moet uitvoeren. Daarmee krijgt de zaak een internationale dimensie. Wat zijn de gevolgen voor Shell? En raken we de soevereiniteit van andere staten?”

Cox is even stil. 

“Ik wil niet te veel zeggen over onze precieze argumenten en redeneringen, we houden onze kaarten liever tegen de borst tot de zitting in december.”

In de open brief aan Shell uit 2018 stelt Milieudefensie dat Shell onbetamelijk handelt en daarmee de maatschappelijk zorgplicht schendt. In de wet is dit allemaal vrij vaag geformuleerd. Hoe kunt u hard maken dat Shell onbetamelijk handelt?
“Stel dat jij in de positie verkeert waarin Shell verkeert, met al hun kennis, hun gigantische netwerk en financiële mogelijkheden. En stel dat je op de hoogte bent van alle consequenties die het voortzetten van jouw beleid heeft voor de samenleving. Dat je weet dat de consequenties van het veroorzaken van klimaatverandering door de Hoge Raad al worden beschouwd als een mensenrechtenschending. Dat je bovendien weet dat wanneer jij naar links beweegt, het heel moeilijk is voor de samenleving om naar rechts te bewegen. Dat je zégt dat je wel mee wilt werken aan het aanpakken van klimaatverandering, maar ook benadrukt dat de primaire verantwoordelijkheid bij staten ligt. En dat als staten dan regels willen maken, je je verzet tegen de komst van die regels. Dan is de vraag: is dat maatschappelijk betamelijk gedrag? Daar mag de rechter het antwoord op geven.”

Shell moet zich realiseren dat de machtsmiddelen waarover zij beschikken gigantisch groot zijn, vindt Cox. Machtsmiddelen die ze aanwenden om het systeem gaande te houden. 

“Shell creëert een dynamiek waardoor het probleem feitelijk onoplosbaar wordt. Zeker gezien de onherroepelijkheid van wat er op het spel staat. Als je dat weet, mag je dan gewoon doorgaan, terwijl je ook andere opties hebt om geld te verdienen? Terwijl ze het probleem ook kunnen helpen voorkomen? Shell kan vanuit Den Haag op knoppen drukken die in zeventig landen effect hebben. De maatregelen die zij kunnen treffen, zijn veel sneller en effectiever dan die van individuele landen.”

Stel dat Shell stopt met onbetamelijk handelen, maar andere olie- en gasbedrijven doen dat niet. Dan is het probleem nog steeds niet opgelost.
“Natuurlijk, dat is zo. Dat gold ook in de Urgenda-zaak. Als Nederland het enige land ter wereld is dat wat doet tegen klimaatverandering, dan redden we het ook niet. Toch heeft de rechter besloten dat de staat individuele verantwoordelijkheid draagt voor haar deel van het probleem, en ik denk dat dit ook voor Shell moet gelden. Dit soort complexe problemen kunnen alleen stap voor stap worden opgelost. Verschillende partijen moeten stap voor stap in de juiste richting gaan bewegen.”

Voorafgaand aan de uitspraak in de Urgenda-zaak zei u: “Het is mijn grootste angst dat de rechter het niet durft”. Geldt dat ook in deze zaak?
“Dat is nu minder. In deze zaak kan de rechter alweer terugvallen op wat de Hoge Raad heeft gezegd in de Urgenda-zaak. Dat scheelt.”

Is het niet vreemd dat het lef van de rechter een rol speelt?
“Ik zeg niet dat het lef van de rechter meespeelt en uit de uitspraak van de rechter in de Urgenda-zaak blijkt dat ook helemaal niet. Maar ik kan het me wel voorstellen, gezien de enorme omvang van de problematiek en de impact van de uitspraak. Ik probeer me altijd voor te stellen hoe het is om op de stoel van de rechter te zitten. Er staat nergens een harde regel op papier dat je niet mag bijdragen aan gevaarlijke klimaatverandering, dus we vragen de rechter om een grensverleggende uitspraak te doen. Dat moet je wel durven. Bovendien, het recht is geen wiskunde: er is uiteindelijk niet maar één conclusie mogelijk. De rechter moet heel veel feiten en omstandigheden interpreteren, beoordelen en afwegen om tot een oordeel te komen dat rechtvaardig is.”

In uw boek schrijft u dat “de revolutie waar iedereen recht op heeft, met een beroep op het recht ook een revolutie zal worden”. Is het recht onze laatste strohalm?
“De rechtszaal is een van de weinige plekken in onze samenleving waar nog in alle rust en sereniteit een debat kan worden gevoerd op basis van feiten. Dat gebeurt nergens anders meer.  In de media en in de politieke arena draaien debatten alleen nog maar om oneliners, niemand hoeft met enig bewijs op de proppen te komen. Toen ik dat boek schreef was ik zo moe van al die welles-nietes debatjes over klimaatverandering. Ik dacht: zodra we een rechtszaak beginnen, vallen al die klimaatsceptici door de mand.”

Stel dat u deze zaak wint…

Cox begint te stralen.

…wat moet Shell dan doen?
“Dan zal Shell zijn olie- en gasproductie moeten afbouwen om ervoor te zorgen dat de CO2-uitstoot die aan Shells activiteiten en producten zijn verbonden fors wordt teruggebracht. Dat betekent dat Shell haar lopende olie- en gaswinningsprojecten de komende jaren waarschijnlijk nog wel mag afronden, maar dat het bedrijf niet of nauwelijks meer mag investeren in de ontwikkeling van nieuwe olie- en gasvelden. Waarin ze vervolgens wel investeren, dat mogen ze natuurlijk zelf weten. Dat kan emissieloze energieopwekking zijn, CO2-opslag of ze kunnen een heel andere portefeuille opbouwen. Dat is aan hen.”