Rik van der Linden: “We kunnen leren over de rol die de eik vervult”

De eikenprocessierups als plaag? Filmmaker Rik van der Linden laat in zijn documentaire Een gemeenschap van leven zien dat dit kleine beestje ons grote vragen stelt: over natuur, over onszelf en over hoe we samenleven. “Waarom kun je je niet net zo verwonderen over een rups als over een olifant?”

“Het verbaast me dat we willens en wetens de afgrond ingaan. Waarom doen we niets?” Dat zegt ecofilosoof Matthijs Schouten in een LinkedIn-filmpje dat deze zomer viraal ging. Het antwoord volgens hem: we weten rationeel wel dat we deel zijn van deze wereld, maar we vóélen het niet. Terwijl: als je je zorgen maakt over iets waar je van houdt, dan dóe je iets. De cruciale uitdaging volgens Matthijs: herverbinden — weer ervaren dat we onderdeel zijn van deze grote gemeenschap van leven. “Ga regelmatig alleen de natuur in en wees stil. Dan gebeurt er wat. Dan komt verwondering, en daaruit volgt respect, en uit respect komt het zorgvuldig omgaan met de wereld waar je deel van uitmaakt.”

Het filmpje met bijna vierduizend likes – goed voor een bereik van ruim 230 duizend mensen – was van filmmaker Rik van der Linden. “Dat filmpje tartte alle socialmediawetten, want je zag tien minuten lang alleen het pratende hoofd van Matthijs. Blijkbaar resoneerden zijn woorden bij velen.” Het betrof een ‘gekillde darling’: een scène die zijn nieuwe documentaire Een gemeenschap van leven niet haalde. De film gaat begin november in première tijdens het Wildlife Film Festival in Rotterdam.

Ontmoeting met een vogel

Jarenlang verdiende Rik zijn brood als videograaf voor uiteenlopende opdrachtgevers, maar hij miste richting. “Ik stelde mezelf nooit de vraag: welk verhaal wil ík vertellen?” zegt hij. Tijdens de coronaperiode kwam de omslag. Hij verhuisde naar de rand van de stad, werd lid van een Herenboerderij. “Ik ging veel wandelen en vogels fotograferen, waar ik eigenlijk heel weinig van afwist. Thuis zocht ik informatie op over de beestjes die ik had gezien. De eerstvolgende keer dat ik zo’n vogel zag, dacht ik: hé, daar ben je weer. Dat voelde als een ontmoeting. Voor het eerst voelde ik me écht verbonden met de levende wereld. Dat was voor mij een transformatie. Het leven wordt zó veel rijker als je echt contact maakt met wat er leeft. Dat wilde ik delen. Daarom noem ik mezelf soms reclamemaker voor de natuur.”
 
 Eerder maakte Rik films over burgerwetenschappers en hun liefde voor natuur (De verwonderaars), over de verdwenen landschappen van zijn jeugd (Het vergeten land van Nederland) en daarna De monding van morgen, over hoe die landschappen kunnen herstellen tot gezonde ecosystemen.

“Ik vind het fascinerend dat zo’n minuscuul beestje ons te slim af is”

Je nieuwste film gaat over de eikenprocessierups. Vanwaar die keuze? 

“Ik vind het fascinerend dat zo’n minuscuul beestje, met honderdduizenden brandhaartjes per rups, de machtige mens simpelweg te slim af is. We trekken met stofzuigers en trekkers vol gif ten strijde, maar het volgende jaar is-ie er gewoon weer. Als we nesten wegzuigen of met gif bespuiten, vernietigen we namelijk ook het ecosysteem dat natuurlijke vijanden van de rups bevat. Dan houden we de soort juist in stand. Bovendien heeft hij het hier zo naar zijn zin door hoe wij ons landschap hebben ingericht. We houden van ordelijk en netjes, dus beplanten we lanen en N-wegen vol met dezelfde eikenbomen: een monocultuur waarin de rups goed gedijt.”

Centraal staat niet de rups, maar de eik. Waarom? 

“Omdat de rups niet los te zien is van de eik. De eik is een sleutelsoort waar duizenden organismen van afhankelijk zijn: insecten en schimmels, maar ook vogels. Als je al dat leven ziet, besef je dat zo’n eik geen object is, maar een heel ecosysteem. De rol die de eik vervult is er een waar wij van kunnen leren. Als ik daarna laat zien dat zo’n boom te lijf wordt gegaan met gif, dan hoop ik dat dat bij de kijker binnenkomt — niet in het hoofd, maar in het hart.”

De film is onderdeel van het Europese LIFE-project Eikenprocessierups. Wat houdt dat in? 

“Het project onderzoekt alternatieve maatregelen om de rups in toom te houden, zoals nestkasten voor mezen, bloemrijke bermen die sluipwespen aantrekken, klimop op eikenstammen als schuilplaats en de herintroductie van de grote poppenrover, een kever die de rupsen eet. De Europese Unie wil het gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen terugdringen en investeert daarom in pilots met ecologisch beheer.
 De resultaten zijn veelbelovend. Op plekken met meer biodiversiteit ontstaan minder en kleinere rupsennesten. Maar de onderzoekers zien ook dat geen enkele methode ‘het probleem’ volledig oplost. De rups verdwijnt niet; we moeten ermee leren samenleven. Dat is ook precies de boodschap van mijn film. Het gaat om een verandering van grondhouding. Als je je realiseert dat de rups onderdeel is van een ecosysteem, dan zoek je naar balans in plaats van uitroeiing.”

Kun je wat meer vertellen over die grondhoudingen? 

“Ze vormen de rode draad in de film. Matthijs Schouten onderscheidt er vier: de heerser, waarbij de mens boven alles staat en natuur slechts bezit of hulpmiddel is; de rentmeester, die zichzelf ziet als beheerder van Gods schepping; de partner, die de mens naast andere levensvormen plaatst, in samenwerking en wederkerigheid; en de participant, die de mens beschouwt als natuur zelf — onderdeel van een gemeenschap van leven.
 Die houdingen zie je terug in hoe we met de eikenprocessierups omgaan. Gif, wegzuigen of bomen kappen weerspiegelen de heerser. De participant daarentegen ziet de rups niet als vijand, maar als onderdeel van het hele systeem. Dat is eigenlijk het rijkste wereldbeeld, maar vraagt wel veel van ons, westerlingen. Want zijn wij nog in staat wat ongemak toe te staan van soorten waarmee we ons aardse huis delen?”

Verandering van grondhouding vraagt wel om een cultuuromslag, lijkt me. 

“Zeker! Veel van onze ideeën over natuur vinden we vanzelfsprekend, zonder erbij stil te staan waar ze vandaan komen. Die culturele erfenis zit verbondenheid in de weg. We denken dat de natuur draait om survival of the fittest, om egoïsme en strijd — daar is ons kapitalistische systeem op gebouwd. Maar steeds meer, vooral vrouwelijke biologen en evolutionair denkers, laten zien dat samenwerking en afhankelijkheid minstens zo’n belangrijke rol spelen in ecosystemen.”

Wil je met je films ook hoop bieden? 

“Niet per se. We moeten het beest ook in de bek kijken en daar kan – al dan niet valse – hoop van afleiden. Voor mij gaat het om verwondering en verbinding. Ik zou het prachtig vinden als er nu een generatie opgroeit die zich sterker verbonden voelt met het leven. Want we zijn onze eigen natuur een beetje kwijtgeraakt. We lijken niet goed meer te weten wat voor dier de mens is, wat menselijkheid is.

“We beseffen te weinig dat ons hele systeem op ecologie rust”

Denk je dat verandering mogelijk is? 

“Als we ecologie centraal stellen in plaats van economie, maken we andere keuzes. We hebben bewezen dat we een samenleving kunnen bouwen die de natuur kapotmaakt. Dan kunnen we er ook een maken die haar laat herstellen. Vaak hoeft dat niet eens actief: de natuur herstelt zich als we haar ruimte geven. Makkelijk is dat niet. De kunst is om samen te bepalen wat we echt belangrijk vinden en waar we zonder kunnen. Maar dat verandering nodig is, staat vast. Want als de ecologie instort, kan de economie zoals we die kennen niet blijven bestaan. We beseffen te weinig dat ons hele systeem op ecologie rust.”

Wat wil je dat kijkers meenemen uit je film?

“Dat onze manier van kijken niet de enige is. Dat vanzelfsprekendheden niet zo vanzelfsprekend zijn: waarom kun je je niet net zo verwonderen over een eikenprocessierups als over een olifant? En dat een eik niet zomaar een boom is, maar een gemeenschap van leven. Als mensen na de film even stilstaan bij een eik en denken: wauw, wat een wezen, dan vind ik dat al grote winst.”