Megaondernemingen hebben zo veel macht, dat zij nauwelijks meer aansprakelijk worden gesteld voor hun missers. Hoe zijn we zo ver gekomen? Dit boek neemt je mee door de geschiedenis en formuleert ook een alternatief.
Landen doen soms zó hun best om belastingontwijking te faciliteren, dat de vraag rijst: wie hebben de werkelijke economische macht in handen? Genoeg stof om een boek aan te wijden, dachten wetenschappers Joost Smiers en Pieter Pekelharing, en journalist John Huige. In De macht van de megaonderneming bespreken ze de schier onbeperkte macht van deze bedrijven, geven ze een kijkje in de geschiedenis van handelsverdragen en geven ze hun visie op hoe het beter kan.
Zo blijkt dat veertig procent van de wereldeconomie in handen is van slechts 147 ondernemingen. In onze neoliberale visie verklaren we deze extreme machtspositie door te spreken over marktwerking. Maar bestaat marktwerking op deze schaal wel? De auteurs geloven hier niet in. Deze megaondernemingen maken gewoon gebruik van hun voorsprong in informatie en kapitaal. Zij misbruiken hun dominante positie: via belastingconstructies profiteren ze van ‘omgekeerde ontwikkelingshulp’ die zorgt voor een illegale geldstroom uit ontwikkelingslanden van 810 miljard dollar per jaar. Ook van het eindeloos patenteren van producten als medicijnen worden arme landen de dupe. Bijkomend probleem is dat deze megabedrijven te invloedrijk zijn en maar beperkte aansprakelijkheid kennen, betogen de auteurs: “dit maakt het mogelijk dat de missers van ondernemingen de investeerders niet aangerekend worden”.
Hoe zijn we zo ver gekomen? Hier gaat het boek uitgebreid op in en dat is interessante leesstof. Hoewel we nu met het neoliberalisme opgescheept zitten, is het zeker niet de enige mogelijke of beste uitkomst. Zo is in 1948 gepoogd een International Trade Organization (ITO) op te richten, waarbij monopolistische controle van bedrijven op markten zou worden verboden. Geen oneindige deregulering dus. In 1974 opperden ontwikkelingslanden het idee van een New International Economic Order: zij wilden graag voorwaarden kunnen stellen aan toegang en vestiging van buitenlandse bedrijven en zij wilden mechanismen die prijzen voor grondstoffen stabieler en rechtvaardiger zouden maken.
Beide initiatieven waren geen lang leven beschoren: in de tweede helft van de jaren ’70 wonnen het neoliberalisme en de vrijemarktideologie terrein. Smiers en co. wijten dit aan de propaganda van grote bedrijven, waardoor antimaterialisme omsloeg naar consumentisme. We zagen de oprichting van de WTO, een organisatie die de wereldhandel wil dereguleren en zo min mogelijk wil zeggen over mensenrechten, milieu en voedselzekerheid. Ook in de huidige handelsverdragen als TTIP voeren de belangen van grote bedrijven de boventoon. Het boek geeft verschrikkelijke voorbeelden van de gevolgen.
“Het regime dat zich de afgelopen decennia als een web rond de wereldhandel heeft gesponnen, is toe aan een stevige opknapbeurt”, zeggen de auteurs. Ze pleiten daarbij voor het proactief gebruik van mededingingsrecht, bedoeld om monopolievorming tegen te gaan. Nu wordt dit recht zelden toegepast, zodat bedrijven ongeremd kunnen groeien en profiteren van hun positie. Daarom willen de auteurs dat ondernemingen en banken niet meer te groot mogen worden. Een onafhankelijk orgaan moet dit vervolgens in de gaten houden.
Wat het boek beoogt, is een alternatief te formuleren voor het neoliberalisme. Het neoliberalisme waarvan de megaonderneming een product is, wordt te weinig gezien voor wat het is: een ideologie die destructief is voor mens en milieu. De auteurs willen een economie die is ingebed in een ecologisch en sociaal rechtvaardige maatschappij. Niet andersom; dat de economie leidend is bij alle beslissingen die we nemen. En ze geven daarvoor hele concrete aanbevelingen.
Het had wel een beter geschreven boek kunnen zijn. De stijl is droog en soms zijn de woorden en zinnen maar moeilijk te kauwen. Dit betoog voor een compleet andere economie zou baat hebben bij een schrijfstijl die de lezer de urgentie van het probleem vollediger laat voelen. Voor het streven verdient het boek echter wel alle lof.
Macht van de megaonderneming, Smiers, Pekelharing, Huige, 244 pagina’s. Van Gennep Amsterdam, 2016. ISBN 9789461643933. Prijs €22,50.
Recente reacties