Uit Nederlandse riviermondingen wordt veel sediment weggehaald om grote schepen door te laten. Dat heeft een negatief effect op belangrijke natuurgebieden en op onze bescherming tegen de zee, ziet onderzoeker Jana Cox.
Aardwetenschapper Jana Cox doet aan de Universiteit Utrecht haar promotieonderzoek naar sedimentenbeheer in de riviermonding van de Rijn en de Maas.
Wat is baggeren precies en waarom doen we dat?
“Baggeren is sediment – materiaal dat is afgezet door het water – weghalen om een rivier of kanaal dieper te maken zodat grote schepen erdoor kunnen varen. Het weggehaalde sediment dumpen we hier grotendeels in de Noordzee. In andere landen wordt gebaggerd zand veel gebruikt voor cement, maar uit de Rijn en de Maas komt vooral modder. Dat is niet zo geschikt als bouwmateriaal. We willen het sediment ook niet helemáál uit het systeem halen, want dat leidt tot problemen. Sediment heeft ons altijd beschermd tegen de zee en het hoort bij een natuurlijke balans. Rivieren hebben een constante stroom water en sediment nodig om even diep te blijven. Toen we het huidige baggersysteem begonnen in de jaren tachtig en negentig werd dan ook gedacht dat de stromingen en getijden het gedumpte sediment wel weer terug zouden brengen naar het rivierennetwerk.”
Dan blijf je dus bezig?
“Het was de bedoeling dat het baggersysteem een soort circulair systeem zou worden, waarin we altijd zouden moeten baggeren. Dat creëerde werkgelegenheid en gaf ons enigszins controle over waar en wanneer sediment weer terug zou komen. Er werd namelijk ook een extra diepe Nieuwe Waterweg aangelegd die ervoor moest zorgen dat veel sediment zich dáár zou ophopen. Dan hoefden we niet te veel landinwaarts te gaan om het weer weg te halen.”
Maar dat circulaire baggersysteem werkt niet meer?
“Het werkte juist een beetje té goed. Door de Maasvlakte II (havens buiten de kust die in 2013 gereed waren – red.) is het water anders gaan stromen. Er is met die extra diepe Nieuwe Waterweg een soort emmer gecreëerd waar bijna al het sediment in terechtkomt. Zo komt het dus op de plek waar we het níet willen hebben: waar we ruimte willen bieden aan schepen. En het komt niet meer terecht op plekken waar we het wél willen hebben: verder landinwaarts waar juist bescherming van sediment nodig is, of in natuurgebieden zoals de Haringvliet. We hebben onszelf dus een beetje in de voet geschoten. Ondertussen worden de schepen steeds groter en dieper. Sinds 2013 is het baggeren in het havengebied bijna verdubbeld. Er moet nu zo vaak gebaggerd worden dat het bijna onmogelijk wordt om dat te organiseren. Iedereen is het erover eens dat we niet zo verder kunnen. Ook economen, want al dat baggeren is natuurlijk kostbaar.”
Zijn er nog meer negatieve effecten?
“Minder bekende kanalen, zoals de Oude Maas en Dordtsche Kil, zijn snel aan het eroderen. Ze verliezen sediment, zowel op de rivierbodem als aan de oevers. In die rivierbodem liggen veel leidingen, pijpen en kabels, voor bijvoorbeeld drinkwater en internet. Die beschadigen sneller als ze bloot komen te liggen. En de oevers zijn onderdeel van ons dijkensysteem. Als die eroderen lopen we meer risico op overstromingen. Veel bruggen zijn gebouwd op palen die sediment moeten opvangen uit het langsstromende water om stevig te blijven staan. Zonder dat sediment gaat die infrastructuur sneller kapot. En dan zijn er nog planten en dieren, zoals mossels en wieren, die ecologisch belangrijk zijn. Sommige soorten zijn heel gevoelig voor kleine veranderingen. Eén centimeter stijging van het water kan een ecosysteem al uit balans brengen als het land niet met behulp van sediment meestijgt. In Azië en Amerika worden kustlijnen vooral bedreigd door een stijgende zeespiegel. Maar in Europa brengt nu vooral het baggersysteem ons in de gevarenzone. We hebben een disbalans gecreëerd.”
Hoe kan dat veranderen?
“De wetenschappers die zich hiermee bezighouden, bekijken nu twee oplossingen. Een daarvan is al ingezet als pilotproject, de Proeftuin Sediment Rijnmond. Weggehaald zand en modder wordt bijvoorbeeld neergelegd op plaatsen die kwetsbaar zijn. Duurzaam dumpen, heet dat. Als je een hand modder en zand ergens anders neerlegt, blijft het daar dan? En wat als er golven en getijden overheen komen? Een andere mogelijke oplossing is het minder diep maken van sommige waterwegen. Er zijn veel kleinere, oude havens die alleen nog voor heel specifieke goederen gebruikt worden, zoals elektronica. Als we die veranderen in natuurgebieden, vermindert misschien het ‘emmereffect’. Dit heeft hopelijk positieve effecten op de ecologie, maar er is nog weinig bewijs voor de uitwerking op het hele systeem.”
Kunnen die oudere havens dan zomaar dicht?
“We hebben de Maasvlakte II gebouwd zodat schepen vóór de kust kunnen lossen. Extra treinlijnen en vrachtwagens brengen de vracht dan landinwaarts. We kunnen dus zeggen dat we de allergrootste schepen niet meer in het inlandse havennetwerk van Rotterdam willen. Maar tegelijkertijd is het een economisch vraagstuk over de energietransitie. De grootste schepen zijn bijvoorbeeld wél het efficiëntst en gebruiken minder fossiele brandstoffen dan twee kleinere schepen. Er zijn zo veel factoren die meespelen! Maar we moeten beseffen dat dit een langetermijnprobleem is. Het zal zo blijven tot we beginnen zaken te veranderen.”
Waar maak jij je het meeste zorgen om?
“Dat we arrogant worden over wat we allemaal kunnen en met een radicale oplossing komen die vervolgens mislukt. Dat kan echt gebeuren. Er zijn mensen die een muur om Nederland willen bouwen en al het water willen wegpompen, zodat de zee ons nooit meer bereikt. Een ander idee is dat we een dam bouwen in Rotterdam die ervoor zorgt dat er naar bepaalde kanalen en rivieren geen sediment meer gaat. Nederland staat natuurlijk bekend om de Deltawerken, het ontwerpwonder van de wereld. Maar we kunnen niet elk probleem weg-ontwerpen. Toen ik hier artikelen over schreef voor verschillende media, kreeg ik veel boze mails, alsof ik die Nederlandse ontwerpkunsten bekritiseerde. Zo is het niet. Ik vind het geweldig. Maar we moeten wel goed kijken wat de effecten zijn over 100 jaar. Als je sediment weg-ontwerpt, verwijder je juist dat wat ons altijd heeft beschermd tegen de zee.”
Moeten we misschien gewoon minder transporteren?
“Nou, we moeten wel realistisch blijven. Ik wil zelf ook binnen 2 dagen een nieuwe telefoon als mijn oude kapot is. Ik denk dat we vooral terug moeten naar wat het water en de rivier zelf wilden, voordat we er 100 jaar geleden mee gingen knoeien. Laten we een paar kleine havens sluiten en de grootste schepen niet meer binnenlaten en dan kijken wat er gebeurt. Stapje voor stapje.”
Recente reacties