“Mensen vechten voor hun gezondheid”

Kolencentrales zorgen jaarlijks voor duizenden doden op de Westelijke Balkan, maar de milieubeweging wint langzamerhand terrein. Het grootste struikelblok: een corrupte overheid. “De Balkanregimes kunnen het probleem niet voor zich uit blijven schuiven. Ze blijven toch aan de macht; straks kunnen ze niemand anders de schuld geven.”

“Kijk, dit is van 2 dagen.” Goran Stojak strijkt met zijn vinger over de reling van het balkon en haalt er een laagje zwarte as vanaf. “De lucht is zo vervuild, je voelt het aan je ogen en het prikt in je neus.” Stojak is de vertegenwoordiger van het dorpje Bukinje, vlakbij de stad Tuzla, waar de grootste kolencentrale van Bosnië staat. Vanwege die centrale is Tuzla een van de smerigste plekken van Europa.

“De mensen hier vechten echt voor hun gezondheid”, vervolgt Stojak. “Ik ken niemand die een ‘normale’ dood gestorven is. Kanker verspreid zich hier als een virus. Zulke grote aantallen, zoveel zieke mensen, dat zou er toch toe moeten leiden dat iemand zich zorgen maakt? Maar niemand doet er iets aan. Sommige wijken lijken wel Chernobyl: er zijn wel huizen, maar geen mensen.” De precieze aantallen weet Stojak niet. Hij heeft vaak geprobeerd ze te achterhalen, maar het ziekenhuis wil ze niet geven. Tijdens het interview hoesten zijn zoontjes op de achtergrond. De buffetkast staat vol medicijnen en de inhalator wordt meerdere keren per dag gebruikt. Aan de muur hangen foto’s van zijn vader, die gestorven is aan longkanker. “Als het sneeuwt kunnen de kinderen niet eens buiten spelen. De sneeuw ziet dan gewoon zwart van de as.” Stojak staart voor zich uit. “Eigenlijk kunnen ze tijdens geen enkel seizoen buitenspelen.”

Donkerpaarse cijfers
Volgens metingen van IQAir – een Zwitsers bedrijf, gespecialiseerd in luchtverontreiniging – ligt de gemiddelde uitstoot in Tuzla jaarlijks vijf tot zeven keer hoger dan wat volgens de richtlijnen van de Wereldgezondheidsorganisatie nog gezond is. In de wintermaanden slaan de cijfers donkerpaars uit. De concentratie fijnstof is dan zo hoog, dat de waarden soms zelfs buiten de tabel liggen. Volgens IQAir is die luchtkwaliteit zó slecht dat het eigenlijk voor iedereen gevaarlijk is om naar buiten te gaan. Ter vergelijking: de achttien centrales in de Westelijke Balkan stoten samen 2,5 keer zoveel zwaveldioxide uit als alle 221 kolencentrales in de EU samen.

Het probleem met de kolencentrale in Tuzla staat niet op zichzelf. Veel landen op de Westelijke Balkan zijn nog erg afhankelijk van kolen als energiebron. In Kosovo gaat het om 96 procent, in Bosnië 75 procent en in Servië 71 procent. Vooral in de wintermaanden wordt de dagelijkse lijst met meest vervuilde steden in Europa, en soms zelfs wereldwijd, aangevoerd door de (hoofd)steden van deze landen. Met hun typerende zwartgallige humor grappen de inwoners dat hun stad in ieder geval érgens ‘hoog’ op scoort. Onderzoek van Bankwatch uit 2021 schat dat in 3 jaar tijd ongeveer 19 duizend mensen zijn overleden door de luchtvervuiling van de kolencentrales. Dat komt vooral doordat er geen goede filters worden gebruikt.

Maar het blijft in Tuzla niet bij uitstoot in de lucht alleen. De kolencentrale dumpt ook nog haar afval – illegaal – vlakbij de huizen. “Kijk, hier was vroeger een bos. Maar alles is verdwenen doordat de bomen in aanraking zijn gekomen met giftige stoffen.” Denis Žisko van het Aarhus Center, een milieuorganisatie in Bosnië, wijst naar iets wat lijkt op een meer. Her en der steekt er nog een tak boven het water uit. “Het probleem is dat ze bij dit bassin geen voeringen aan de onderkant hebben aangebracht, waardoor de giftige stoffen zo doordringen in de grond.” Uit een studie die Žisko in 2013 heeft gedaan, blijkt dat het afvalwater van de kolencentrale op deze manier ook in de voedselketen terechtkomt.

Tuzla 7
Protesteren is niet zonder risico, zegt Stojak. “Dat heeft grote gevolgen voor de mensen die meedoen.” Zijn eigen vrouw verloor al twee keer haar baan en blijft daarom nu op de achtergrond. “Veel mensen vragen mij: waarom verhuis je niet gewoon naar een plek waar minder luchtvervuiling is? Maar dat kan ik niet. We zijn hier geboren en we hebben hier alles. En al zou ik weg willen, dan red ik dat niet financieel. Niemand wil dit huis kopen. Ik blijf hier, en ik blijf me inzetten.” En dus is Stojak bezig met voorbereidingen voor een nieuw protest in het voorjaar. Er staat namelijk nogal wat op het spel.

“Protesteren is niet zonder
risico”

In 2019 werden plannen gemaakt voor een nieuwe kolencentrale in Tuzla. De milieuvergunning was nog niet rond, maar ‘Tuzla 7’ werd toch doorgezet. Een enorme investering, gefinancierd met een lening uit China, uitgevoerd door de Chinese Gezhouba Group. “Het project was vanaf het begin een ramp”, zegt Žisko. Volgens het contract zou het Amerikaanse General Electric bepaalde onderdelen leveren, maar zij hebben zich inmiddels teruggetrokken. Gezhouba Group kan het project dus niet meer uitvoeren zoals contractueel is afgesproken. “We wisten al dat Tuzla 7 niet rendabel zou zijn. Nu kan China haar beloften niet meer nakomen: dat is dé kans om het project helemaal af te blazen! Maar het onderzoek dat afgelopen jaar is gedaan, ligt al maanden in een la, zoals wel vaker hier. Er wordt niets mee gedaan.” Bosnië heeft al een aanbetaling van ruim 100 miljoen euro gedaan en er zijn miljoenen geïnvesteerd in voorbereidende werkzaamheden. Toch denkt Žisko dat de bouw uiteindelijk niet door zal gaan. “Onze politici moeten de moed vinden om toe te geven dat er geen toekomst in kolen zit, ze moeten de mijnwerkers uitleggen dat hun banen op termijn verloren gaan. Dit project is dood en we moeten alles op alles zetten om het geld terug te krijgen. Door het uit te stellen verliezen we tijd, tijd die we hadden kunnen investeren in hernieuwbare energie.”

Groeiend bewustzijn
Stojak hoopt in het voorjaar veel mensen op de been te krijgen, zodat hij politici het laatste zetje kan geven de plannen voor de nieuwe kolencentrale definitief af te blazen. Zijn hoop is niet onterecht. Het bewustzijn over milieuproblemen in de regio is de laatste jaren enorm toegenomen. Zo gingen een jaar geleden in de Servische hoofdstad Belgrado wekenlang duizenden mensen de straat op om werkzaamheden voor een lithiummijn tegen te houden. In meerdere landen zijn door lokale protesten vergunningen voor de bouw van miniwaterkrachtcentrales ingetrokken.

Het besef dat ook luchtvervuiling een ernstig probleem is, daalt langzamer in. Volgens de Servische Vesna Jusup is dat logisch te verklaren. Ze werkt als politiek adviseur in Brussel en is gespecialiseerd in groene politieke bewegingen. “In het geval van de rivieren zijn de gevolgen heel duidelijk. Eerst was er water, een dag later niet meer. Zonder water is er geen leven; dan wordt de situatie al snel wanhopig. Maar met luchtvervuiling is dat anders. De ene dag is het heel tastbaar en zichtbaar, op de dag dat je gaat protesteren is het misschien weer helder en zonnig. En er zijn experts nodig die uitleggen hoe schadelijk het is, want dat merk je niet meteen.”

“Rechtszaken zijn niet zo sexy maar wel dé manier om dingen te veranderen hier”

Maar er zijn meerdere oorzaken, benadrukt Jusup. “Mensen zijn bang, hebben vaak beperkte financiële middelen en hebben daardoor wel iets anders aan hun hoofd. Het heeft ook te maken met onwetendheid en een gebrek aan vertrouwen in de politiek. Mensen weten vaak niet wie ze verantwoordelijk moeten houden.” Jusup noemt de landen op de Westelijke Balkan ‘captured states’. Politici zijn corrupt en handelen vrijwel alleen in hun eigen belang. “Als je hier iets wilt veranderen, moet je ook de kern van het probleem aanpakken: de autocratische regimes.”

Spelletjes spelen
De landen op de Westelijke Balkan zitten allemaal in het proces om lid te worden van de Europese Unie. Hun beleid moet dan ook in lijn zijn met de Green Agenda for the Western Balkans; in 2050 moeten ze klimaatneutraal zijn. Zoals het er nu uitziet, gaat dat niet lukken. Jaarlijks publiceert de Europese Commissie voortgangsrapporten over de landen die lid willen worden. Daarin wordt volgens Jusup niet voldoende gekeken naar milieuproblematiek. “Investeringen vanuit de EU bieden een enorm potentieel voor onze politici om te stelen. Er zijn voorbeelden van projecten die zijn goedgekeurd, maar waar vervolgens niets gebeurde. Want eigenlijk wíllen ze dat helemaal niet.” De EU moet het goede voorbeeld geven, vindt Jusup, en serieus werk maken van hernieuwbare energie. “En ze moeten niet toestaan dat onze leiders spelletjes spelen met het milieu.”

“Weet je,” zucht Jusup, “uiteindelijk kunnen deze regimes het probleem ook niet voor zich uit blijven schuiven. De gevolgen zijn te groot en aangezien zij zelf aan de macht blijven, zullen zij die gevolgen moeten dragen. Ze kunnen dan niemand anders meer de schuld geven.”

Groene politiek
De groeiende milieubeweging op de Westelijke Balkan maakt ondertussen ook politieke stappen. Bij de laatste verkiezingen won in de Kroatische hoofdstad Zagreb de partij Možemo! (We can!). In het Servische Belgrado scoorde Moramo (We Must) ook redelijk goed voor een nieuwkomer. Voor het eerst deed er ook een groene partij mee tijdens de verkiezingen in Bosnië, al won die geen zetel. De partijen zijn allemaal voortgekomen uit groene protestbewegingen. Het zal lastig zijn om met een paar zetels écht verschil te maken, maar Jusup ziet dat er ook op andere manieren actie ondernomen wordt.

Zo is er sinds kort een organisatie van milieuadvocaten uit de verschillende landen, genaamd RERI. “Zij doen ontzettend belangrijk, maar ook riskant werk. Want als je je eenmaal tegen de staat keert, kun je je carrière wel vergeten. Door zich te verenigen, hebben ze steun aan elkaar en kunnen ze kennis uitwisselen.” De advocaten boeken succes. Een zaak die was aangespannen tegen Elektroprivreda Srbije, het publieke energiebedrijf van Servië dat alle kolencentrales in eigendom heeft, is gewonnen door RERI. De staat is nu verplicht om de uitstoot van zwaveldioxide terug te brengen naar de toegestane niveaus. “Dit soort rechtszaken zijn niet zo sexy en krijgen daarom weinig aandacht. Maar wat mij betreft is dit dé manier om dingen te veranderen op de Westelijke Balkan.”

Niet alleen de advocaten van RERI, maar ook activisten, politici en wetenschappers vanuit de hele regio verbinden zich met elkaar. En dat maakt dat Jusup toch voorzichtig hoopvol naar de toekomst kijkt. “Als in een dorp honderd van de tweehonderd inwoners komen opdagen, zegt dat heel wat. En er is veel solidariteit, mensen reizen van het noorden van het land naar het zuiden om elkaar te steunen. Het maakt niet uit hoe jong of oud je bent, welke politieke partij je stemt of welke voetbalclub je steunt. Ineens staan mensen daar samen.”