Joanna Sustento: “Dit is waarom ik er nog ben”

Op een gewone ochtend zouden Joanna Sustento en haar familie hun vaste gezinsroutine hebben uitgevoerd. Joanna’s neefje zou zich op een ontbijt van bananen en zoete aardappel hebben gestort. Terwijl haar moeder vanuit de keuken met The Beatles zou hebben meegeneuried en haar vader en broer, allebei ochtendmensen, al aan het discussiëren waren geslagen. Alledaagse grapjes en irritaties zouden over de ontbijttafel vliegen.

Maar 8 november 2013 is geen gewone ochtend in de Filippijnse stad Tacloban. Vanaf ’s morgens vroeg overstemt een aanzwellende wind de gezinsrituelen. Nu stormt het wel vaker flink in de kustgemeenschap op het eiland Leyte. Maar als het water naar binnen komt klotsen, weten de Sustento’s dat het mis is. Supertyfoon Haiyan, een van de meest krachtige stormen ooit, raast over Centraal-Filippijnen en laat een spoor van vernieling en meer dan 6000 doden achter.

Joanna’s ouders, haar broer, schoonzus en hun 3-jarige zoontje zullen het niet overleven.
“Die dag werd alles wat ik kende en liefhad van me afgenomen”, zegt Sustento. “We bleven achter met niets anders dan verhalen.” De enige manier om in het jaar na de tyfoon niet alle moed te verliezen, vertelt de Filipijnse, bleek het opschrijven en delen van die persoonlijke verhalen.
En dat is precies wat de nu 28-jarige is blijven doen: de wereld vertellen over het klimaatonrecht dat haar gemeenschap is aangedaan. Eerst nog lokaal en wat aarzelend in online chatrooms met andere tyfoon-overlevers. Inmiddels brengt ze luid en voor iedereen hoorbaar het verhaal van Tacloban, tot aan de internationale fora van de Verenigde Naties.

Monster

Vandaag zit Sustento achter een laptop aan haar keukentafel in de hoofdstad Manilla, waar ze deels werkt en woont. Maar als ze via Skype vertelt over ‘haar gemeenschap’ dan praat ze over Tacloban, de kleine kustplaats van 200 duizend mensen op het zuidelijke eiland Leyte: haar thuis. “Wij zijn een gemeenschap omgeven door water. Overal waar je gaat is water. En ja, dat betekent ook dat we altijd al met tyfoons te maken hebben gehad”, zegt Sustento. “De ironie wil dat ik als kind altijd dol was op tyfoons. Storm betekende namelijk dat we mochten uitslapen en thuis in onze pyjama konden blijven spelen. Maar in 2013 veranderde dat.” Ook op deze zaterdag, die Sustento gehuld in joggingpak al werkend heeft doorgebracht, praat ze vanachter haar laptop met een intensiteit alsof ze een volle zaal mee moet krijgen.

“Haiyan (of Yolande zoals Filippino’s de storm noemen) bleek een andersoortig monster”, gaat ze verder. “Nooit eerder hadden we een supertyfoon meegemaakt, en de intensiteit overrompelde ons allemaal.” De storm zette Sustento’s begrip van het concept ‘klimaat’ volledig op zijn kop. “Als we op school over het klimaat praatten, dan ging het over smeltende ijskappen, opwarmende oceanen en met uitsterven bedreigde ijsberen. Maar met zo’n narratief blijft het allemaal zo afstandelijk en ver weg. Toen wij Haiyan meemaakten, beseften we dat het over ons eigen, dagelijkse bestaan gaat. Dat klimaat niet over cijfers en data gaat, maar over onze geliefden. Over onze hoop op een veilige en vrolijke toekomst.”

Het eerste jaar na de tyfoon is een alles behalve hoopvolle periode voor de net afgestudeerde Sustento. “Elke dag voelde als een hoe-kom-ik-hier-doorheen-dag.” Het lukt haar niet om over het verlies van haar familie en de gebeurtenissen van 8 november te praten, zonder dicht te klappen of haar toehoorders gerust te stellen met een luchtig grapje. Totdat ze haar verhaal op papier zet voor een Filippijns blog en het stuk viral gaat. “Op de een of andere manier vond mijn ervaring weerklank bij veel mensen.”

Vanaf dat moment ontluikt de klimaatactivist in Sustento. Na bijeenkomsten in de Filippijnen voor tyfoon-overlevers duikt ze op in een klimaatdocumentaire; loopt ze mee met een Europese klimaatmars; vaart ze met een spandoek door de Barentszee en demonstreert ze voor het kantoor van Shell. Ze vertelt haar verhaal op internationale podia van Greenpeace en de VN, en overal is iedereen even ontroerd en geactiveerd door haar woorden. Woorden die groot en klein, persoonlijk en universeel tegelijk zijn.

En het gekke is, zegt ze terugkijkend: “In het begin wist ik niet dat waar ik over praatte, een relatie had met klimaatverandering. Ik deelde gewoon mijn verhaal. Pas later realiseerde ik me dat ik het verhaal van mijn gemeenschap al die tijd in de context van klimaatrechtvaardigheid vertelde.” En dat is precies wat de wereld volgens haar nu moet horen: de verhalen van de mensen die de klimaatverandering aan den lijve ondervinden. ‘’Mensen zoals ik. Helaas is dat nu de rol van ons tyfoon-overlevers.”

Ver van de kust

De klimaatomslag aan den lijve ondervinden, dat geldt zeker voor de bewoners van Tacloban. Hier voorzien de visserij en de lokale landbouw in het dagelijks voedsel. “En juist die boeren en vissers zijn door Haiyan alles kwijtgeraakt.” Het is hun land dat is verdwenen en hun materieel dat verloren is gegaan. De gevolgen van extreem weer belanden volgens Sustento disproportioneel zwaar op het bordje van armere bevolkingsgroepen. “Rijke gemeenschappen kunnen migreren, zij bouwen hun huis gewoon weer op. Maar voor de meeste mensen hier in de Filippijnen is het niet zo makkelijk om na een storm weer op te krabbelen.”

Of de gevolgen van de tyfoon ruim 6 jaar later nog voelbaar zijn? ‘’Zeker’’, zegt Sustento. “Nog altijd hebben veel mensen het moeilijk.” Ook in het nieuwe woongebied, dat de bewoners door de overheid kregen toegewezen en dat ver van de velden en viswateren ligt omdat de kustgebieden te gevaarlijk zijn. “Op de nieuwe plek hebben mensen nog altijd geen drinkwater. Kun je nagaan! Af en toe komt er een vrachtwagen met water, maar nooit genoeg. En van de 200 tot 300 pesos (4 à 5 euro) die mensen op een dag verdienen, gaat 60 op aan transport.” Dus ja, er is meer veiligheid, analyseert Sustento. Maar de sociale veiligheid, wat ze ‘het weefsel van een gemeenschap’ noemt, is nog niet geheeld.

Moordenaar Shell

In de Global Climate Risk Index 2018 staan de Filippijnen op nummer 2 van landen die het meest worden getroffen door extreme weersomstandigheden. Dat fossiele brandstofbedrijven daarbij een grote rol spelen, staat voor Sustento buiten kijf. Niet voor niets voerde ze afgelopen jaar een eenmansprotest voor het hoofdkantoor van Shell in Manilla. Naast een spandoek met daarop ‘klimaatrechtvaardigheid’ had Sustento een brief meegenomen. “Voor Shell, die mijn familie vermoordde”, leest de aanhef. Daarbij een foto van haar nooit teruggevonden neefje: “Vandaag zou deze jongen 9 jaar zijn geworden, heeft u hem ergens gezien?”

Want ja, klimaatverandering is een natuurlijke cyclus, aldus Sustento. Maar het is de fossiele brandstofindustrie die nu de opwarming extreem versnelt en verergert. “Er is onderzocht dat sinds de industriële revolutie 90 bedrijven samen verantwoordelijk zijn voor 60 procent van alle CO2-uitstoot (en een derde van de zeespiegelstijging – red.). Dat is toch belachelijk! Wij zijn met 7 miljard mensen en 90 bedrijven bepalen ons leven. Mijn gemeenschap betaalt de prijs voor hun handelen. Wij tellen onze doden en onze vermisten; wij dragen de last”, aldus de klimaatactivist, die nu echt op stoom komt. “Hadden deze bedrijven werkelijk geïnvesteerd in schone en hernieuwbare energie, dan zaten we nu niet in deze situatie.”

Onbegrijpelijk vindt ze het, dat grote multinationals zoals Shell en Exxon al die jaren donders goed hebben geweten wat ze aan het doen zijn. Terwijl hun eigen wetenschappers waarschuwden voor de risico’s van klimaatopwarming door fossiele brandstoffen, brachten ze ze dit onderzoek in diskrediet. “Zo kon de klimaatverandering al die tijd worden ontkend.” Dat Sustento nu sinds april 2019 als public engagement campaigner bij Greenpeace werkt, voelt dan ook bijna voorbestemd. “Dit is waarom ik er nog ben,” dacht ze toen de ngo belde; “zo kan ik met mijn verhaal leven brengen in de campagne voor klimaatrechtvaardigheid.”

Mensenrecht

In die strijd voor klimaatrechtvaardigheid is het ter verantwoording roepen van de grote vervuilers een belangrijk thema. En daarin gaan de Filippijnen nu voorop. December 2019 kwam de Mensenrechtencommissie van de Filippijnen, een grondwettelijk orgaan dat onderzoek doet naar mensenrechtenschendingen, met een wereldprimeur. Na 3 jaar onderzoek concludeerde de commissie dat de fossiele industrie verantwoordelijk kan worden gehouden voor mensenrechtenschendingen die het gevolg zijn van de effecten van klimaatverandering. De slachtoffers van Haiyan zijn indertijd samen met een groep milieuorganisaties de zaak begonnen. Ze vroegen de commissie een onderzoek te starten naar de verantwoordelijkheid van 47 fossiele brandstofbedrijven, zoals Shell, ExxonMobil, BP en Chevron.

“In Manilla, Washington en Londen werden hoorzittingen gehouden; maar geen van de aangeklaagde bedrijven is daar verschenen’’, aldus Sustento. Ze is ontzettend blij dat er nu toch een uitspraak ligt, ook al heeft de commissie geen middelen om de bedrijven te bestraffen. ‘’Belangrijk is dat de hele wereld meekijkt. Deze uitspraak kan als rechtsgrond dienen voor toekomstige, nieuwe rechtszaken. Let maar op.” Bovendien is dit de eerste keer dat een nationale mensenrechtencommissie een klimaatzaak aannam. Die link tussen klimaatverandering en mensenrechtenschendingen komt in het verhaal van Sustento steeds weer terug. Omdat mensen, zo zegt ze, bij extreme weersomstandigheden hun veilige omgeving verliezen. ‘’En het recht op een veilige plek, een leven zonder angst, is een fundamenteel mensenrecht.’’

Happy-washing

Het recht op een veilige plek sluit aan op een ander, enigszins onderbelicht thema van de jonge klimaatactivist. Ze koestert een sterke weerzin tegen de hype om gemeenschappen die door klimaatverandering worden bedreigd als ‘sterk’ en ‘veerkrachtig’ neer te zetten. ‘’Ik haat het woord veerkrachtig”, zegt Sustento. “Want ja, wij mensen zijn veerkrachtig. Maar dat betekent niet dat we niet uitgeput zijn van het overleven van de ene milieuramp na de andere.” Filippino’s hebben volgens haar de naam om ondanks alles altijd gelukkig te zijn. Het is een eigenschap die het goed doet in campagnes om buitenlandse toeristen te trekken en ook door Filippijnen zelf te pas en te onpas wordt onderstreept, vindt Sustento. In een reactie op een geluksonderzoek zei een woordvoerder van de president onlangs nog: “Wij Filippino’s staan bekend als een gelukkig, veerkrachtig volk. Zelfs temidden van moeilijkheden slagen wij er nog in te glimlachen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat we hoog scoren op de wereldwijde geluksindex.”

‘’En natuurlijk is dat mooi”, zegt Sustento. ‘’Maar zijn we nog altijd ‘zo gelukkig’ in het huidige systeem met alle problemen? Nee, natuurlijk niet, dat is absurd. We moeten boos zijn en verandering eisen!”

Sustento benadrukt, samen met andere activisten uit haar netwerk, dat de Filippijnse regering dit wensbeeld misbruikt. “Het is een excuus om geen duurzame oplossingen voor onze problemen te zoeken.” In de nieuwe marketingcampagne van The Tacloban City Government wordt de stad neergezet als ‘Thuis van de meest blije mensen op aarde’. Het haalt het bloed onder haar nagels vandaan. Op Instagram noemt ze de campagne een vorm van happy-washing. “Net zoals greenwashing de milieureputatie van een bedrijf opfrist,” licht de post toe, “vertroebelt happy-washing de wanhopige werkelijkheid van alledag”. “De gemeenschappen zijn inmiddels gewend aan de overlevingsmodus’’, zegt Sustento. “Maar op deze manier vergeten we dat we het niet verdienen om zo te leven. En dat een leven in een veilige omgeving een fundamenteel mensenrecht is.”
Nu laat Sustento, die tot nog in geoefende volzinnen heeft gesproken, haar eigen emotie doorschemeren. De vele gesprekken met de mensen van haar eiland, die steeds weer vertellen ook niet te weten hoe ze hun situatie moeten veranderen, doen haar pijn. “Weet je waar ik naar uitkijk? Naar de dag dat mijn gemeenschap niet langer in de overlevingsmodus zit. Dat wij de kans krijgen om voor een beter leven te kiezen. En als die dag komt, is dat omdat het systeem is veranderd. Omdat mensen zich realiseerden dat hun individuele acties en beslissingen, ook die jij in Nederland maakt, een domino-effect teweeg brengen in alle uithoeken van de wereld. Dáárom zal mijn gemeenschap het beter krijgen. En niet omdat wij weerbaar en sterk zijn geweest.”