Isla raffinaderij maakt mensen ziek: “Dit is te groot voor het eiland”

De Isla raffinaderij op Curaçao maakt mensen ziek, maar de overheid op het eiland grijpt niet in. En Nederland houdt zich afzijdig.

“Hier wordt vierentwintig uur per dag afgefakkeld. Dat betekent: oranje vlammen, zwarte rookwolken en een enorme herrie, alsof er een vliegtuig naast je landt. En ’s nachts een gigantische hoeveelheid licht,” zegt advocate Sandra in ’t Veld. Het klinkt alsof zij het over Nigeria heeft, maar dit is het Koninkrijk der Nederlanden. Het affakkelen is een van de vele problemen die veroorzaakt worden door de Isla raffinaderij en bijbehorende, op olieresiduen gestookte elektriciteitscentrale op Curaçao. De haven is vervuild met olie. Benedenwinds van de raffinaderij, waar 25 duizend mensen wonen, stinkt het naar asfalt, teer en rotte eieren. Jaarlijks stoot de Isla ruim 40 miljoen kilo zwaveldioxide uit: in haar eentje drie keer zoveel als alle vijf Nederlandse raffinaderijen tezamen. Met de noordoostpassaat slaat een groene aanslag met kankerverwekkend nikkel en vanadium op de huizen en omgeving neer. Op slechte dagen worden de scholen gesloten. En als grimmig overblijfsel van jaren terug ligt er een gigantisch asfaltmeer.

De Curaçaoënaars betalen hiervoor een hoge prijs. Berekeningen van onderzoeksbureau Ecorys laten zien dat de zwaveldioxide en het fijnstof van de Isla op het kleine eiland jaarlijks 18 vroegtijdige sterfgevallen veroorzaken. Omdat in deze berekeningen bovendien veel gevaarlijke stoffen ontbreken, ligt het werkelijke aantal doden vermoedelijk hoger. “Het is onverklaarbaar dat de overheid van Curacao nooit heeft ingegrepen in het belang van de gezondheid,” vindt apotheker Peter van Leeuwen, oprichter van Schoon Milieu op Curacao (SMOC).

Sinds decennia wordt er gewaarschuwd voor de dodelijke effecten van de raffinaderij op omwonenden benedenwinds van de Isla. Al 34 jaar geleden concludeerde de Dienst Milieu Rijnmond (DCMR) dat er op Curaçao ongeveer vier keer zoveel zwaveldioxide werd gemeten dan destijds elders in de wereld als maxima gold. Er werd al die jaren bedroevend weinig aan de vervuiling gedaan: niet door de autoriteiten op Curaçao, niet vanuit Den Haag en niet door de exploitant van de raffinaderij. Tot 1985 was dat Shell, daarna het Venezolaans staatsoliebedrijf PDVSA. Hoe kan het dat deze milieuramp maar voortduurt? En vooral: wat kan eraan worden gedaan?

Juridische weg

Advocate Sandra in ’t Veld (67) koos de juridische weg, samen met Schoon Milieu op Curaçao (SMOC) en bewonersorganisatie Clean Air Everywhere. In ’t Veld debuteerde afgelopen jaar in de Duurzame 100-lijst van Trouw. Maar ondanks verschillende rechtszaken is een oplossing nog niet in zicht. In 2015 nog werden in een kort geding tegen de overheid van Curacao (dat haar burgers niet beschermt tegen de vervuiling) alle eisen afgewezen. Voornamelijk omdat de overheid net op tijd beterschap beloofde. Nu die beloftes niet zijn nagekomen is In ’t Veld een bodemprocedure gestart. De overheid handelt onrechtmatig door de raffinaderij maar haar gang te laten gaan, ten koste van de gezondheid van de burgers. Het wachten is momenteel op het verweer van de overheid. “Desnoods gaan we door tot het Europese Hof”, zegt In ’t Veld vastberaden.

Toplocatie

Curaçao dankt de Isla aan haar ideale ligging voor een raffinaderij: vlak voor de kust van Venezuela, het land met de grootste oliereserves ter wereld. Zelfs grote olietankers kunnen bij Curaçao terecht in de uitzonderlijk diepe natuurlijke haven van het Schottegat en hoeven hun vracht daardoor niet op zee over te slaan. Noord Amerika en Europa zijn prima bereikbaar, en via het Panamakanaal ook Azië en de Pacific. Toen in 1914 in het politiek instabiele Venezuela grote olievoorraden werden ontdekt, werd binnen op de veilige Nederlandse kolonie Curaçao binnen een jaar een raffinaderij van Shell gebouwd.

Het inwoneraantal van het eiland verdrievoudigde dankzij de werkgelegenheid die Isla bood. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was de raffinaderij een belangrijke schakel in de brandstofvoorziening van de geallieerden. Ruim driekwart van hun vliegtuigbenzine was afkomstig uit de Nederlandse Antillen: van de Isla en van een raffinaderij op Aruba. Vanwege de hoge benzineproductie kampte Curaçao met zoveel asfalt-achtig olieresidu dat het niet meer in de opslagtanks paste. Zo ontstond het later beruchte ‘asfaltmeer’ van vijftig hectare groot.

Oude barrelbak

In 1985 deed Shell de raffinaderij van de hand aan Curaçao voor een symbolisch bedrag van 1 dollar. Shell werd daarbij gevrijwaard van enige aansprakelijkheid voor de erfenis aan verontreiniging die zij achterliet. Minder bekend is dat wat Shell betreft ontmanteling van de raffinaderij ook een optie was geweest; dan had het bedrijf de vervuiling opgeruimd. Toenmalig minister-president Maria Liberia Peters vertelde later in een radio interview dat zij de Isla liever in bedrijf hield. Geen politicus zit op grootschalig banenverlies te wachten. Sindsdien is de vervuiling het probleem van de eilandregering. Oude rotzooi zoals het asfaltmeer wordt maar mondjesmaat opgeruimd terwijl de sterk verouderde raffinaderij in bedrijf blijft. Curaçao verhuurt de raffinaderij sinds het vertrek van Shell aan de Venezolaanse staatsoliemaatschappij PDVSA.

Advocate In ’t Veld over de opvolger van Shell: “De PDVSA heeft destijds alle toezeggingen gekregen die ze maar wilden. Ze zijn vrijgesteld van alle belastingen. Uit de milieuvergunning, die met behulp van de Milieudienst Rijnmond DCMR was gemaakt, schrapte PDVSA alle bepalingen die ertoe doen. ‘Anders nemen we die oude barrelbak niet over’.” De PDVSA heeft de afgelopen decennia vervolgens nauwelijks iets aan modernisering van de raffinaderij gedaan. Ter vergelijking: in Nederland gebruiken alle raffinaderijen sinds de jaren ’80 gas om de benodigde elektriciteit en warmte op te wekken. Daar komt geen olieresidu meer aan te pas en daardoor zijn de raffinaderijen veel schoner geworden. Zo niet op Curaçao. Het contract met het noodlijdende PDVSA loopt in 2019 af. Een nieuw contract met een Chinees staatsbedrijf is in voorbereiding. Dit is de kans om schoon schip te maken. Maar of dat ook gebeurt?

Van optreden vanuit de overheid is in elk geval nauwelijks sprake. “Ik vind het onverteerbaar dat Curaçao en Nederland de gezondheid van tienduizenden mensen in blijvend in gevaar brengt ”, zegt In ’t Veld. Het gebrek aan handhaving komt onder meer doordat op Curaçao degelijke milieunormen ontbreken. Het eiland gebruikt een verouderde norm die alleen kijkt naar hoeveel zwaveldioxide er in totaal in de buitenlucht zit, in plaats van een maximum uitstoot per bedrijf te bepalen. Die gedateerde norm geeft aanleiding geeft tot eindeloos gebakkelei. De Isla zegt: wij waren het niet. Om vervolgens naar de electriciteitscentrale te verwijzen, die wordt gestookt op residu uit de raffinaderij, en energie levert aan de raffinaderij. Bij gebrek aan metingen aan de schoorsteen wordt niemand verantwoordelijk gehouden.

Wat er in opdracht van de Milieudienst door de GGD Amsterdam wel gemeten wordt is schrikbarend. De normen van de Wereldgezondheidsorganisatie worden vrijwel dagelijks met dubbele cijfers overschreden. In weerwil van deze wantoestand is van handhaving is geen sprake: de Milieudienst op Curaçao heeft onvoldoende kennis, apparatuur en mensen en functioneert daardoor niet. Dat concludeerden PriceWaterhouseCoopers en de Rekenkamer.

Maar mogelijkheden om in te grijpen zijn er wel degelijk, legt Van Leeuwen van SMOC uit. “De overheid kan schone brandstof verplichten voor de raffinaderij en electriciteitscentrale. Ondanks alle informatie die wij daarover hebben verstrekt, gebeurt er niets.”

Studeren dankzij de Isla

Het gebrek aan handhaving gaat echter verder dan ontbrekende meetapparatuur of kennis die niet op peil is. Want men knijpt graag een oogje toe. De Isla wordt ten onrechte nog altijd gezien als de kurk waar de economie van Curaçao op drijft. Van de twaalfduizend banen die de Isla in de jaren vijftig verschafte zijn er door automatisering nog slechts duizend over. Maar iedereen op Curaçao heeft wel iemand in de familie die op de Isla werkt of heeft gewerkt. Ben Whiteman, tot eind vorig jaar premier van Curaçao, kon naar eigen zeggen ‘studeren dankzij de Isla’ en zou daarom nooit iets ’tegen’ de raffinaderij ondernemen.

Ook Nederland speelt geen fraaie rol in het geheel. De regering is zich terdege bewust van de problemen, maar grijpt niet in. Apotheker Van Leeuwen en advocate In ’t Veld kregen een koninklijk lintje voor hun werk, maar op echte steun vanuit het Koninkrijk hoeven zij niet te rekenen. Volgens het Antilliaans Dagblad ging de raffinaderij op een laag pitje toen Koning Willem Alexander het eiland bezocht. Premier Rutte cancelde op het laatste moment een interview met de NOS op een schip voor de kust van Curaçao, toen een rokende Isla bij toeval precies de achtergrond zou zijn van het interview. “Dat is wat we nou juist niet willen, die Isla in beeld”, noteerde NOS-correspondent Dick Drayer uit de mond van de joviale premier.

Nederlandse medewerkers van Defensie die een paar jaar terug onder de rook van de Isla kwamen wonen werden geherhuisvest aan de andere kant van het eiland toen zij klaagden over de stank en mogelijke gevolgen voor hun gezondheid. Een oplossing die voor de duizenden Curaçaoënaars onder de rook onbereikbaar is.

Autonomie

Officieel is Curaçao sinds 2010 net als Nederland een autonoom land binnen het Koninkrijk der Nederlanden. Dat betekent dat het eiland zelf verantwoordelijk is voor zaken als milieu, gezondheidszorg, toerisme, en goed bestuur. Volgens het statuut dat de relaties regelt tussen de landen binnen het Koninkrijk (naast Nederland en Curaçao ook Aruba en Sint Maarten), zijn alleen defensie en buitenlandse betrekkingen een zaak van het Koninkrijk.

Maar het is twijfelachtig of de instituten van de rechtstaat wel sterk genoeg zijn om de uitdagingen van verschillende belangen op het eiland aan te kunnen, vatte de Nederlands-Curaçaose journalist Dick Drayer het onlangs samen op Paradise FM. Eind januari werd nog aangifte gedaan wegens fraude en verduistering tegen een werkgroep die toekomstscenario’s voor de Isla moest uitwerken. Milieu mag dan officieel wel een zaak van het eiland zelf zijn, maar hoe reëel is het dat de eilandregering de vervuiling door de Isla, met machtige exploitanten als Venezuela en straks China, effectief kan aanpakken?

Tegelijkertijd ligt bemoeienis vanuit Nederland, de voormalige koloniale macht, gevoelig. In Den Haag lopen politici volgens Drayer op eieren om hun Curaçaose ambtgenoten niet voor het hoofd te stoten.

Peter van Leeuwen van SMOC trok tevergeefs aan de bel in Den Haag. “Ik heb in december nogmaals onderstreept dat Nederland ooit de rekening krijgt gepresenteerd, als het zich niet pro-actiever opstelt en het grofste milieuschandaal binnen het Koninkrijk overlaat aan de autoriteiten van Curacao. Die rekken met de deal met China de randen van hun bevoegdheden op. Bij uitstek het terrein van buitenlandse zaken.” Volgens Van Leeuwen is het tekenend voor de desinteresse in Curacao, dat Nederland met het etiket ‘milieu’ afziet van haar verantwoordelijkheid om mensenrechten te beschermen. “Misschien begrijpelijk als je kijkt naar de gevoelige relatie tussen beide landen en het slavernijverleden, maar onbegrijpelijk als je kijkt naar het statuut van het Koninkrijk.”

De Isla raffinaderij komt wel al jaren ter sprake in de Tweede Kamer. Veel partijen, met uitzondering van de VVD, PVV en 50plus, vinden dat het tijd is dat Nederland zich actief inzet voor een einde aan de vervuiling. Premier Rutte en minister Plasterk van Koninksrijksrelaties blijven echter terugverwijzen naar Curaçao. Advocate In ’t Veld vindt dat onverteerbaar. “Curaçao staat dankzij de Isla in de top drie van landen die per hoofd van de bevolking de meeste CO2 uitstoten. En dat binnen het Koninkrijk, dat het Klimaatakkoord van Parijs heeft geratificeerd. Dan kun je toch niet zeggen: dat moet het eiland zelf maar oplossen”, vind In ’t Veld. “De bevolking telt hier 150 duizend zielen. Dit is veel te groot voor het eiland!”
In ’t Veld merkt op dat Den Haag wel degelijk op de Antillen in actie als het om financiën of corruptie gaat. “Maar als de gezondheid en veiligheid van tienduizenden Nederlandse staatsburgers in het geding zijn, dan kijkt Nederland vrolijk de andere kant op. De bestuurders hier hebben de afgelopen decennia laten zien dat ze het niet kunnen of niet willen, en dat is dodelijk.”

Chinese overname

Moet de hele raffinaderij dan maar opgedoekt worden? “Van ons mag de raffinaderij best blijven bestaan, maar dan moet –ie minstens zou keurig werken als in Pernis. De raffinaderij kan op heel korte termijn overschakelen op schonere brandstof. Dat kan tot de helft van de uitstoot schelen. Je kunt ook de raffinaderij stilleggen totdat de milieuproblemen zijn opgelost. Dan ben je aan het handhaven.”

Het contract met Venezuela loopt in 2019 af. Het Chinese staatsbedrijf Guangdong Zhenrong Energy lijkt op dit moment de waarschijnlijke opvolger als exploitant van de Isla. Of de Chinezen de raffinaderij schoner zullen maken wordt alom betwijfeld. “Dit bedrijf doet precies hetzelfde als de PDVSA destijds”, constateert In ’t Veld. “Op beperkingen en verplichtingen zitten ze niet te wachten.” Demissionair premier Whiteman van Curaçao tekende eind vorig jaar nog snel een contract met de Chinezen, voordat hij het stokje doorgaf aan de – inmiddels alweer demissionaire – premier Hensley Koeiman. “De overeenkomst zou voor veertig jaar gelden, maar wat erin staat is nog geheim. Het plan met de Chinezen is door een groepje Curaçaoënaars bekokstoofd”, beschrijft In ’t Veld. “Curaçao laat zich weer in een hoekje zetten. L’histoire se répète. Men heeft er niets van geleerd.”

Peter van Leeuwen van SMOC trok tevergeefs aan de bel in Den Haag. “Ik heb in december nogmaals onderstreept dat Nederland ooit de rekening krijgt gepresenteerd, als ze het grofste milieuschandaal binnen het Koninkrijk overlaat aan de autoriteiten van Curaçao. Die rekken met de deal met China de randen van hun bevoegdheden op. Bij uitstek het terrein van Buitenlandse Zaken.” Volgens hem is het tekenend voor de desinteresse in Curaçao, dat Nederland op deze wijze afziet van haar verantwoordelijkheid. “Misschien begrijpelijk gezien de gevoelige relatie tussen beide landen en het slavernijverleden. Maar onbegrijpelijk als je kijkt naar het statuut van het Koninkrijk.”

Green Town

Een welvarend Curacao kun je ook zonder raffinaderij bereiken, bepleit het initiatief Green Town Curaçao sinds 2011. Zij presenteerden een alternatief voor het raffinaderijgebied, met een fossielvrije economie en werkgelegenheid voor tienduizend eilanders in duurzame energie-opwekking, recycling, toerisme en een nieuwe jachthaven. Maar het bestuur van Curaçao lijkt weinig te voelen voor een revolutie aan het Schottegat. En de nieuwe minister van Financiën is Kenneth Gijsbertha, die er 43 jaar bij de Isla op heeft zitten, de laatste acht als woordvoerder.

Ondertussen groeit onder eilandbewoners de weerstand tegen de vervuiling van de raffinaderij en bijbehorende elektriciteitscentrale. Een geluk bij een ongeluk kun je noemen dat tegenwoordig ook ‘betere’ wijken last hebben van de rook van Isla – en meer welgestelden zich tegen de vervuiling verzetten.

De Facebookgroep “Stop Isla Now!” telt ruim zesduizend leden vanuit de hele wereld. De grote Nederlandse milieuorganisaties zijn er echter niet vertegenwoordigd. “Ook voor de Nederlandse milieubeweging ligt Curaçao heel ver weg”, weet Van Leeuwen. Zowel Milieudefensie als Greenpeace geven aan dat ze de activiteiten best willen ondersteunen, maar niet de trekker kunnen zijn van een campagne op Curaçao. De organisaties moeten scherp kiezen om effectief te zijn. En dan heeft de Antilliaanse milieuramp minder prioriteit dan gasboringen in Groningen, olieboringen op de Noordpool en het sluiten van kolencentrales.

En de pas aangetreden – maar nu weer gevallen – regering Koeiman, had die schoon schip kunnen maken? Van Leeuwen verwachtte er niet veel van. “Het gebrek aan kennis is groot. En handhaving komt in het woordenboek van welke overheid dan ook op Curaçao niet voor. De belofte van de deal met de Chinezen om de vervuiling aan te pakken zal niet worden ingelost. Behalve wanneer er uit economische overwegingen gemoderniseerd moet worden, omdat de raffinaderij anders haar producten niet meer kan afzetten. Dan zullen er als neveneffect milieumaatregelen worden meegenomen.”
Advocate In ’t Veld hoopt, misschien tegen beter weten in, toch voorzichtig op een nieuwe koers van een volgend kabinet, na de nieuwe verkiezingen in april. In dat geval zou ze de rechtszaak niet tot aan het Europese Hof hoeven doorzetten. “Dat zou wat zijn. Dan kan ik heerlijk tijd met mijn kleinkinderen doorbrengen.”

Luchtmetingen GGD Amsterdam op Curaçao
Stichting Schoon Milieu op Curaçao (SMOC)
Clean Air Everywhere
Stop Isla Now!
Green Town Curaçao

Kijk ook de Zembla-uitzending Stikken in het paradijs.