Waarom komen mensen altijd uit bij de meest vervuilende keuze? Roxane van Iperen ontleedt die kwestie in haar essay Eigen planeet eerst. De democratie, die ons juist zou moeten beschermen, blijkt het af te laten weten als het op de klimaatcrises aankomt. “Elkaar de maat nemen – jij vliegt, ja maar jij eet vlees – helpt dan in ieder geval niet.”
“Als die klimaatcrisis zo ernstig is, waarom doen jullie (lees: mensen die de touwtjes in handen hebben) dan zo weinig?” Het is een vraag die op de lippen brandt van duizenden Greta Thunberg-generatiegenoten. Zo ook bij de drie tieners van schrijver en jurist Roxane van Iperen. Samen met hen keek ze naar de film Don’t Look Up, waarin een allesvernietigende komeet op de aarde af dendert. En net als in de film – de komeet is een over-the-top metafoor voor de klimaatcrisis – lukt het de mensheid maar niet om het naderende onheil af te wenden.
Roxane zou de prangende vraag van haar kinderen kunnen beantwoorden met een ontwijkend: “Ik eet geen vlees en probeer geen fast fashion te kopen.” Maar wie haar werk kent, weet dat ze dat te gemakzuchtig zou vinden. Want alleen consumentenactivisme – met groen en duurzaam koopgedrag vervuilende bedrijven tot verandering bewegen – gaat het tij niet keren. “Het biedt geen oplossing voor een kapot systeem waarin krachten elkaar tegenwerken”, zegt ze. Niet de uitvloeisels, maar de systeemkrachten zelf moeten beter worden ontleed. In haar nieuwste boek Eigen planeet eerst: Waarom onze democratie geen antwoord heeft op het grootste vraagstuk van deze tijd, doet ze daar een poging toe.
“Met individuele actie blijf je voortborduren op het systeem dat het probleem heeft voortgebracht”
Down to Earth spreekt Roxane vlak voor een van de vele lezingen die ze over het nieuwste essay geeft. Haar gave om de grote, complexe en ietwat overweldigende thema’s uit haar werk terug te brengen naar alledaagse voorbeelden, verklaart vast een deel van die populariteit. Zo doet ze het ook op het terras in Zeist: “In de wereld van mijn kinderen, geboren na 2000, is het een vanzelfsprekendheid dat zoiets als een paar gympen van ver komt. Uit Vietnam of Bangladesh, bijvoorbeeld. Hoe ga ik ze dan uitleggen dat dit niet altijd zo is geweest? Dat het systeem vanaf de val van de Berlijnse Muur steeds meer grensoverschrijdend is ingericht, dat we in een wereld zijn beland waarin ontelbaar veel krachten hen als vanzelf richting de aankoop van een paar niet-duurzame, in een lagelonenland geproduceerde sneakers stuwt?”
Caviarace
In een poging dat dat vertakkende verhaal uit te leggen, gebruikt ze de metafoor van de caviarace uit de Wie-kent-kwis, een televisiehit uit de jaren zeventig. Cavia’s liepen in een houten bak met schotten en zochten een weg naar de uitgang, waar prijzengeld lag te wachten. Daarbij leek het alsof ze vrij waren om zelf hun route te bepalen, maar de schotten in de bak zorgden er juist voor dat de meeste cavia’s identieke routes aflegden.
In het gedachtenexperiment van Eigen planeet eerst werkt het ook zo in onze wereld. Die bestaat uit twee bakken, twee systemen: een globaal, een lokaal. In de globale bak regeren de grenzeloze multinationals, geglobaliseerde financiële netwerken en bigtechbedrijven. “In de lokale bak zitten jij en ik”, zegt Roxane. “Onze levensloop naar de eindpoortjes voltrekt zich in grote lijnen over de paden die door de schotten zijn afgebakend.” Die schotten vormen het systeem, decennialang opgebouwd door cultuur, religie en gewoonten, maar ook door wetten, politiek, subsidies en marktwerking. Soms verschuift een schot een beetje, zoals met de emancipatiebeweging gebeurde voor vrouwen. “Maar ook dan ligt de weg van de minste weerstand nog altijd in grote lijnen vast.”
De voorgekauwde route leidt niet langer naar een ‘optimaal leven voor zoveel mogelijk mensen’. Integendeel. De bewoners van de lokale bak ploegen door de karrensporen van een destructief, vervuilend pad. Een pad langs plofkippen en all-inclusivevakanties, ‘duurzame’ yogabroeken uit Australië, of vieze vintage Volvo’s. Het grootste probleem is volgens Roxane dat in geen van de twee bakken iemand zich bekommert om het klimaat. Zeker niet sinds de schotten zijn ingebed in een systeem van hyperliberalisme, waarin het eigenbelang van het individu prevaleert en migratie als oorzaak voor alle problemen wordt aangewezen.”
“In de globale systeembak zijn de schotten gericht op winstmaximalisatie en vrijheid – daar is geen plaats voor het klimaat”, schrijft Roxane. “In de lokale systeembak staan de schotten gericht op culturele identiteit en hogere grenzen voor migranten – ook daar is geen plaats voor het klimaat.” Net als de cavia’s denken wij mensen dat we vrij zijn: “Maar voor een individu is het bijna onmogelijk om een schot ook maar een millimeter in beweging te brengen.”
“Politici trekken alleen grenzen voor mensen, niet voor bedrijven”
En zo maken burgers, “die allemaal mini-bv’s zijn geworden”, elke dag opnieuw conflicterende keuzes. De milieubewuste consument die met de auto een vegan burger gaat halen; de jonge ouders die microplasticvrije babyzalf kopen terwijl ze wegwerpluiers gebruiken; de zonnepanelen die de airco laten draaien. Het zijn van die voorbeelden die mensen graag als ‘hypocriet’ bestempelen. Maar dat is nu precies de discussie die we volgens Roxane níét moeten voeren. Want terwijl de bewoners van de lokale bak zich bezighouden met elkaar de maat nemen – jij vliegt, ja maar jij eet vlees – vieren de superrijken en machtigen hun grenzeloze globaliseringsfeestje van de offshoring, kwartaalwinsten en ecologische vernietiging.
Maar kunnen wij als individuen, burgers, dan niets aan het milieuprobleem doen?
“Het is de discussie die ik al jaren met mensen uit milieugroepen voer. Die zeggen: ‘Jij zegt dus eigenlijk: na mij de zondvloed. Ik hoef in mijn eentje niks te doen.’ Dat is onzin. Ja, ik eet graag vegetarisch en koop liever niet bij fastfashionketens. Maar dat zijn persoonlijke keuzes die te maken hebben met wat voor een leven ik wil leiden. Voor mij zit dat veel meer in de deugdenleer en minder bij het bijdragen aan een reële oplossing voor het klimaatprobleem. Met individuele actie blijf je voortborduren op het systeem dat het probleem heeft voortgebracht. Een systeem dat gericht is op je individuele geluk en zelfverwezenlijking. Zo zijn we gaan denken dat we vrij zijn, maar als je goed kijkt, zijn we minder vrij in onze keuzes dan ooit.”
In die ideologie van individuele zelfverwezenlijking past het geloof dat we autonoom en authentiek zijn. En ja, de laatste 50 jaar hebben vooral minderheden heel veel vrijheden verworven. Maar in deze visie is een deel daarvan een schijnvrijheid. Social media, algoritmes, geglobaliseerde handelsstromen, belastingparadijzen, de vermenging van bedrijfsleven en politiek: het zijn onzichtbare, manipulatieve krachten die vrijheid beperken. “Die schotten verder bestendigen maar ze tegelijkertijd – en dat is de mindfuck – ook minder tastbaar maken waardoor we wel een gevoel van vrijheid ervaren.”
Ondertussen, zeg je, zit het thema klimaat ‘veilig’ bij de klimaatwetenschappers, klimaatjournalisten en actiegroepen. Hoe bedoel je dat?
“Klimaat stond de afgelopen jaren niet bij onze politici en machthebbers op de agenda. In ieder geval niet als primair thema en niet over de hele linie. De politiek laat het liever als deelcategorie bij belangenclubs en instituties. Zo valt het klimaatdossier in een vacuüm. Aan de ene kant heb je de spelers die inzetten op een grenzeloze wereld zonder enige worteling met welke gemeenschap dan ook. Denk aan de fossiele industrie, maar ook aan big tech. Deze globale bak is erbij gebaat dat er in de lokale bak zo veel mogelijk nationalistisch georiënteerde politici aan de macht blijven. Politici die grenzen trekken, niet voor bedrijven, maar wel voor mensen.
Op lokaal niveau, bij de gemeenschap, is het klimaatprobleem iets ontastbaars, iets waarvan we de problemen moeilijk kunnen overzien. Wat mensen wél ervaren, is dat hun wereld verandert. En dat er nationalistische politici opstaan die zeggen: ik bescherm jullie tegen de gevolgen. Zo is de aandacht verschoven naar migratie, wat wel heel zichtbaar, tastbaar en lokaal is.”
Politici die het langetermijnbelang van de samenleving willen dienen, hebben het in deze wereld niet meer voor het zeggen. Wordt dat erger?
“Kijk maar om je heen. We kiezen steeds vaker politici die het klimaat er maar een beetje bij doen. Sterker nog: er zijn in democratieën mensen aan de macht die zeggen dat er helemaal geen klimaatprobleem bestaat. Dat we helemaal niets hoeven doen!”
Maar we zien toch ook een groei in partijen, sociale bewegingen en initiatieven die klimaat als primair thema hebben?
“Natuurlijk zijn er consumenten en bedrijven die milieubewust worden en meer doen. Dit boek heb ik geschreven bij de Groene Afslag, een soort duurzaamheidshub. Daar werd ik omringd door mensen die zich met ziel en zaligheid inzetten en dat stemt dan ook optimistisch. Maar tegelijkertijd zijn er de politieke draaien naar radicaal- en extreemrechts en zien we dat bij veel bedrijven klimaat toch als een cosmetische ingreep wordt gezien. De fossiele sector blijft de winstprognoses verhogen. De vleesproductie is op een schaal die we bijna niet meer kunnen bevatten en wordt gesteund met giga-subsidies vanuit de EU. Dus kijkend naar de cijfers kan ik niet zeggen dat we de goede kant opgaan.”
“Bij veel bedrijven wordt klimaat als een cosmetische ingreep gezien”
Ze beschrijft hoe de politiek steeds dichter bij het bedrijfsleven op schoot is gekropen. De gevolgen zijn zichtbaar. Ze haalt de ramp in de Grenfell Tower aan, de woontoren in Londen met sociale huurwoningen die in brand vloog omdat marktpartijen voor de goedkoopste, brandbare gevelbekleding kozen. De bewoners waren simpelweg geen ‘interessante consumenten’. Ook het besluit om verontreinigde staalslakken van Tata Steel tóch te gebruiken als bouwmateriaal, is een voorbeeld waar het maatschappelijk belang het aflegt tegen de bedrijfslobby. “Terwijl ik bij dit soort zaken denk: wacht even, het gaat over burgers. De overheid bewaakt het belang van burgers. Dus waarom zitten grote bedrijven hier überhaupt aan tafel? Wat doet big food bij een voedingstafel in aanloop naar een regeerakkoord? Dat is toch gek.”
Terwijl de mensen in de lokale bak druk zijn met het hoofd boven water houden, heeft in westerse democratieën een staatsgreep plaatsgevonden. Roxane schetst hoe er zoiets als een alternatieve democratie is ontstaan, gekaapt door miljardairs en politici die “enerzijds een grenzeloze, geglobaliseerde markt bedienen, en anderzijds lokale zondebokpolitiek bedrijven”. Migranten, en iedereen die steun nodig heeft, ziek is, of anderszins niet mee kan komen, wordt daarin vertrapt.
In het essay heeft deze alt-democratie zich ook nog verbonden met alternatieve media, autoritair extreemrechts gedachtegoed en alternatieve financieringsstromen (alt-finance). De schrijfster beaamt dat het best een angstaanjagende wereld is, die ze daar afschildert: “Zeker, het is eng. Maar ik geloof ook in de metafoor van het brandende huis. Het huis staat in brand en dat is vreselijk, maar het is wel dé gelegenheid om de constructie goed te zien. Nu kunnen we samen proberen te schetsen wat hier nu precies aan het gebeuren is.”
De lezer krijgt in het essay geen lijstje met oplossingen. Wel laat Roxane doorschemeren dat verandering kan beginnen bij een verschuiving in perspectief: weg van schuldgevoel over individuele keuzes naar meer grip op de krachten die de schotten bepalen. Ons belastingsysteem bijvoorbeeld, is een thema dat niet zo neutraal is als politici ons graag voorhouden: “Een werkelijk progressief belastingsysteem, weg van belastingparadijs Nederland, zou zo een schot kunnen verplaatsen.” Nu wordt arbeid flink belast terwijl de multinationals met voordeeltjes worden gelokt, en zorgt het belasting-schot voor ongelijkheid. Grote bedrijven die nauwelijks belasting hoeven te betalen, maar ook niets voor de gemeenschap doen, niet aan bibliotheken, pleinen of lokale zwembaden bijdragen.
De klimaatbeweging wordt vaak weggezet als een club ‘linkse globalisten’. Je zegt: de neo-nationalisten zijn de echte globalisten van onze tijd. Zie je nog wel een rol voor de klimaatbeweging in dit verhaal?
“Natuurlijk, iedereen doet wat die kan. Om een olietanker een andere koers te laten varen, moet je hem telkens een paar graden laten draaien. Daarom ben ik ook de eerste die tegen mijn kinderen zegt: wanneer kan ik jullie eens komen ophalen van een snelwegblokkade?”
“We hebben op alle fronten druk nodig”
Kunnen we met actievoeren uiteindelijk aan de schotten rammelen?
“Je hebt natuurlijk op alle fronten druk nodig. Een beweging als Extinction Rebellion, die vroeger als behoorlijk heftig werd gezien, brengt nu hele gezinnen, opa’s en oma’s met kleinkinderen op de been. Dat is een redelijk snelle verschuiving, daar gebeurt wel wat.” Dat ontwikkelingen en visies snel kunnen schuiven, is volgens haar een voordeel. “Het geldt net zo goed voor de schade, die is ook in een relatief korte periode toegebracht. Ik denk dat dit het opbeurende van het hele verhaal is. Dat als mijn kinderen niet beter weten dan dat de natuur wordt opgeofferd, je ook weer generaties zult hebben die niet beter weten dan dat ieder bedrijf zich moet houden aan de vraag: produceren wij op een manier die de aarde kapot maakt? Dat er ooit een tijd komt dat een onduurzaam businessplan er gewoon niet doorheen komt.”
Dus toch nog een optimistisch einde?
“Als ik geen oog zou hebben voor de kleine onderstromen die de boel in beweging brengen, zou ik dit boek niet hebben geschreven. Ik hoop natuurlijk ook dat we die tegenkrachten kunnen versterken. Dus je kunt zeggen: ‘Waarom schrijf je van die negatieve boekjes?’ Maar we kunnen ook zeggen: laat ons zoveel mogelijk kennis van het speelveld verwerven, zodat iedereen heel slim kan kijken waar we succes kunnen behalen.”
Recente reacties